Rafah: 4.000 urteko hiriaren zatiketa
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Egipto, K.a. 1303. Seti I.a faraoiak Gaza eta Siria inguruan egindako kanpaina militarren berri jaso zuten idazkun batean. Inskripzio horretan lehenengoz aipatu zen Robihwa herria. Egiptoarrek hala esaten zioten, asiriarrek Rafihu, greziarrek eta erromatarrek Raphia eta arabiarrek, aldiz, Rafah deitu zioten.
Gazako zerrendaren hegoaldean, Sinaiko basamortuaren sarreran, kostalde mediterraneoan, interes handiko kokapena zeukan Rafahk. Tokiko merkataritza eta nabigazio gune garrantzitsua izateaz gain, gatazken eszenatoki ere izan zen.
Rafahko gudu garrantsitsuenetakoa K.a. 217 urte inguruan izan zen; Egiptoko errege Ptolomeo IV.ak Antioko III.a Siriako enperadorea mendean hartu zuen orduan. 120.000 soldadutik gora eta ia 200 elefante borrokatu ziren gudu zelaian eta, horrenbestez, Antzinaro klasikoko gudurik handienen artean dago. Bakea sinatzeko sisiar enperadore garaituaren alaba Kleopatra Sira garailearen semearekin, Ptolomeo V.arekin ezkondu zuten. Ezkontza Rafahn bertan egin zuten.
Gazako zerrendaren hegoaldean, Sinaiko basamortuaren sarreran, kostalde mediterraneoan, interes handiko kokapena zeukan Rafahk
Gurutzaden garaian, XII. mendean, hiria guztiz suntsitu zuten eta bizirik irten zirenak ihes egitera behartu zituzten. Otomandarrek eremua kontrolpean hartu zutenean Rafahk ez zuen iraganeko distira berehala berreskuratuko. Otomandarrentzat basamortuaren ateetan zegoen posta geltoki soila izan zen.
Garrantzia galdu arren, hurrengo mendeetan gudu zelai odoltsua izango zen Rafah behin baino gehiagotan. Esaterako, Napoleon Bonaparteren ejertzitoak XVIII. mendearen amaieran suntsitu zuen, Egipto eta Siria konkistatzeko kanpainan.
Sionistak eta zatiketak
XX. mende hasieran hainbat erakunde sionistek inguruan lurrak lortzeko saiakera egin zuten, juduek birpopula zitzaten, baina otomandarrek planari uko egin zioten. Lehen Mundu Gerra amaitu ondoren, Otomandar Inperioa desagertu eta Rafah britainiarren kontrolpean zegoenean, sionistak berriro saiatu ziren horretan, baina britainiarrek ere ez zuten ekimena onartu.
Bigarren Mundu Gerran britainiarren base militarra izan zen Rafah eta horrek lan bila zebiltzan musulman asko erakarri zituen Palestinako beste hirietatik. Baina 1948an Israelgo estatua sortu zenean, hiria egun duen izaera hartzen joan zen; zehazki, 1949an ireki zuten Rafahko errefuxiatu eremua. Palestinako Errefuxiatuentzako Nazio Batuen Agentziaren (UNRWA) arabera, sortu berritan Rafah “Gazako zerrendako errefuxiatu eremu handiena eta populatuena zen”.
Bigarren Mundu Gerran britainiarren base militarra izan zen Rafah eta horrek lan bila zebiltzan musulman asko erakarri zituen Palestinako beste hirietatik. Baina 1948an Israelgo estatua sortu zenean, hiria egun duen izaera hartzen joan zen
Egiptoarren kontrolpean egon zen hiria 1967a arte. Sei Eguneko Gerran israeldarrek Sinaiko penintsula eta Gazako zerrenda osoa okupatu zuten, Rafah barne. Egiptoarrek Sinai berreskuratzea lortuko zuten 1982an. Baina bost urte lehenago, 1977ko Camp Davideko bake akordioetan ez zuten Rafah berreskuratu, ez osorik behintzat. Camp Daviden marraztutako Egipto eta Israelen arteko muga hiriaren gainetik pasatzen zen. Hesi batek bitan zatitu zuen hiria. “Erdibitutako etxeetan bizi direnek zer jurisdikziotan bizi nahi duten erabaki beharko dute” idatzi zuen orduan Janet Hawley kazetari australiarrak, “eta etxeko atea aukeratutako aldean zabaldu beharko dute”. Ehunka familia zatitu zituen hesia zabalduz joan zen, Philadelphi korridorea izeneko lerro desmilitarizatua sortuz.
Azken hamarkadan Egiptoko agintariek hesiaren inguruak despopulatu eta milaka eraikin bota dituzte, Egiptoar aldean korridorea zabalduta. Hesiaz bestalde, aldiz, azken hilabeteetan, Rafahko populazioa izugarri hazi da; UNRWAren arabera, Israelen azken erasoak baino lehen 280.000 palestinar bizi ziren hirian, milioi eta erdi inguru pilatzen dira orain.
Mainz (Alemania), 1454. Johannes Gutenbergek eskala handian inprimatutako lehen liburua argitaratu zuen, Berrogeita bi lerroko Biblia izenez ezagutzen dena. Gutenbergek ez zuen inprenta asmatu; dakigula, Txinan, 1040an, Bi Shengek asmatu zuen inprimatzeko lehen makina... [+]
1991n Alpeetako glaziar batean aurkitu zutenetik, hotzak hain ondo kontserbatutako Ötziren gorpuzkinak informazio iturri oparoa izan dira. Berriki Communications Biology aldizkarian aditzera eman dutenez, momia naturalaren kaxa torazikoa digitalki berregin dute, eta Homo... [+]
Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]
Donostia, 1960. Fermin Leizaola 16 urteko gazteak San Telmo Museoan zegoen Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkaritzara jo zuen, bertako Espeleologia Sailean aritzeko prest.
Ez zen San Telmora egiten zuen lehen bisita izan; 1975eko ekainean Zeruko Argia-rekin... [+]
Ascension uhartea, 1725eko maiatzaren 5a. “Holandar ontziteriako komandantearen eta kapitainen aginduz, ni, Leendert Hasenbosch, uharte bakartu honetan lehorreratu naute, nire zorigaitzerako”.
Herbeheretar marinela, 1695ean Hagan jaioa, Ekialdeko... [+]
Qumrameko biribilkiek eta Itsaso Hileko Eskuizbribuek (K.a. III-K.o. I) judaismoaren eta kristautasunaren garapenari buruzko informazio eta interpretazio asko eragin ditu aurkitu zituztenetik. Berriki AA erabiltzen duen Enoch datazio sistemaren bidez, izkribu zaharrenak uste... [+]
Segovia (Espainia), duela 43.000 urte inguru. Neandertal batek hatza pigmentu gorritan busti eta puntu bat margotu zuen 25 cm inguruko harri baten erdian. Harria 2022an aurkitu zuten arkeologoek San Lazaro leizean, eta, analisi multiespektral xehea egin ondoren, puntu gorri... [+]
Austraiko Wels hirian, erromatar garaiko Ovilava kolonian, mila metro koadrotik gorako villa aberatsa industen hasi ziren 2023an, eta, berriki, K.o. II. mendeko hiru mosaiko aurkitu dituzte. Arduradunen esanetan, aurkikuntza horretan "bat egiten dute kalitate artistikoak,... [+]
Canfranc (Huesca, Espainia), 1940ko ekaina. Charles De Gaulle jenerala buru zuen Londresko Frantzia Askearen gobernuak erabaki baten berri eman zion Albert Le Lay Canfranceko nazioarteko tren geltokiko Frantziako aduanako arduradunari: bere postuan geratu behar zuen. Ez zirudien... [+]