Non gordetzen dira narrastiak hotza egiten duenean? Ba al zenekien Euskal Herrian badirela hankarik gabeko muskerrak? Edota gure inguruan bizi den apo espezie batean arrak direla arrautza ernatuak zaintzen dituztenak? Zergatik dituzte arrabioek kolore deigarriak? Zein da mundu osoan Pirinioetako erreketan baino topatuko ez dugun uhandrea? Horiek eta beste galdera asko erantzun genituen Aranzadi elkarteko hiru kidek maiatzaren 18an Leurtzako urtegi inguruan, goizez eta arratsaldez bertako anfibioak eta narrastiak ezagutzeko egin genuen ibilbide gidatuan. ARGIAren mendeurrenaren baitan antolatutako ekimen berezia izan zen.

Ondo pasatzeko eta ikasteko helburuarekin egin genuen txangoa Urrotz eta Beintza-Labaien arteko parajeotan. Apoek eta sugeek, ordea, gehiagorako ere eman zuten. Galdera txikietatik ondorio handiak atera daitezke sarri; hurbilekoari begiratzea baino ez dago mundu mailako galdera askori azalpena emateko. Fokua inguruan ditugun animalia txikietan jarri genuen beraz, eta burua ingurumenean.  

EZUSTEKOZ BETERIKO IBILBIDEA

Lehenbiziko ezustekoa ARGIAko irakurleek eman ziguten. Gehienez 35 pertsonako talde bat osatzeko eskatu genien aldizkarikoei. Animaliekin lan egitean baldintza batzuk betetzea beharrezkoa da, eta naturaren eta jendearen hobe beharrez, komeni da multzo oso handitan ez ibiltzea. Ordu gutxian, alabaina, taldea osaturik zegoen jada, eta arratsalderako beste 35 laguneko taldea osatzea erabaki genuen. Hura ere segituan bete zen. 70 pertsonek eman zuten izena ordu gutxian Leurtzako ibilbiderako, txangoak piztu zuen interesaren isla ederra.

Maiatzaren 18a. Euria goitik eta behetik. Eta hotz samar. Izena emana zutenak ordea ez zituen kikildu horrek. Begiak zabal-zabal zituzten buru txikiak, gure hitzak harriduraz entzuten zituzten ile urdintzen hasiak, eta irribarre batekin erantzuten ziguten gurasoak. Talde horrekin nola huts egin!

Aranzadi Zientzia Elkarteko Herpetologia Saileko Ander Izagirre Egaña, Alberto Gosá eta hiruok egin genituen gidari lanak, eta eguna indarrez hasteko, lehen ezustea eman genien bertaratu zirenei: 1980ko hamarkadan Alberto Gosák berak aurkitu zuen lehen aldiz uhandre piriniarra (Calotriton asper) Leurtzan. 30 urte geroago, berriro ere bertan zegoela ziurtatu ahal izan genuen. Kume bat eta heldu bat aurkitu genituen urtegiko hormaren azpialdeko erreka harritsu eta itzaltsuan. Baina, zergatik uhandre piriniarra Leurtzan? Zein da Pirinioetako erreken eta Leurtzakoaren arteko antzekotasuna?

Uhandre piriniarra erreka harritsu, ondo oxigenatu eta garbietan bizi da. Heldua denean isatsa mantentzen duen anfibioa da. Adituentzat, beraz, urodeloa. Urtegia eraikitzeak bere bizilekuaren zati bat suntsitu bazuen ere, erreka mantentzen den guneetan oraindik ere baldintza onak ditu bizirauteko. Uhandre piriniarra baliatu genuen Leurtzara bertaratutakoei erreken kontserbazioaz eta klima aldaketaz hitz egiteko. Izan ere, uraren tenperatura igotzen bada, mantenduko al ditu uhandre piriniarrak egun dituen populazioak? Ala desagertu egingo da? Galdera airean gelditu zen. Hasi ziren lehendabiziko hausnarketak…

UHANDRETIK UHANDRERA: GUZTIAK EZ BAITIRA BERDINAK

Ez zen uhandre piriniarra izan, ordea, aurkitu genuen anfibio isatsdun bakarra. Uhandre palmatua (Lissotriton helveticus) ikusteko aukera ere izan genuen. Baina, non topa daitezke anfibioak eta narrastiak tenperatura baxuetako egunetan? Ez al dute kanpoko berotasuna behar aktibatzeko? Leurtzan aurkitu genituen animalia gehienak harri eta enbor azpietan aurkitu genituen, babesean. Udaberria ugal garaia da animalia askorentzat, eta ur-puntuetatik gertu daude, arrautzak jartzera joateko; baina hotz egiten badu, babesean hobe. Etxeko txikienen begiradapean, animalien ezkutalekuak –harri eta enborrak– nola jaso eta utzi erakutsi genuen, eta adituek egiteko lana dela adierazi. Harri bakoitzak bere lekua du, bere funtzioa betetzen du ingurunean. Harriak jasotzen bezala, zegoen moduan uzten ere ikasi behar da.

Uhandre palmatu arrak bizkarraldean gandor txikia garatzen du ugal garaian; hori entzutean harrituta gelditu baziren batzuk, ikustekoa izan zen txantxiku arrunta (Alytes obstetricans) aurkitzean begiak nola zabaldu zituzten. Izan ere, Europako aporik zaharrenak badu zer kontatua: atzeko hanketan zintzilik eramaten ditu ernaldutako arrautzak. Leurtzan ziren askoren harridurarako, gainera, arra izaten da espezie horretan arrautzen arduraduna, zaintzailea. Egon zen esan zuenik gizakiak (gizonek, alegia) horren eredu hartu beharko lukeela… naturak askotan erakusten baitigu dena ez dela gizakiaren begietatik begiratu behar. Ingurumena askoz anitzagoa da.

Txantxikuaren txikitasunaz ez ezik, haren ahultasunen berri ere eman behar izan genuen zoritxarrez. Europan babestuta dagoen espezie honek populazio ederrak ditu Euskal Herrian. Ez du itxura batean desagertzeko mehatxu maila nabarmenik oraintxe, baina gure inguruan kontrakoa pentsatzeko arrazoiak ematen dituzten gertaerak ari dira izaten. Madrilgo adibidea jarri zuen Alberto Gosák. Bertan, klima aldaketa dela eta, gurean gelditzeko aukera egin duen onddo batek txantxikuaren populazio oso bat suntsitu zuen aste gutxian. Azalean sartu eta animalia hiltzen du. Onddo hori aurkitu da gure mendietan eta, hortaz, tentuz begiratu beharko diogu etorkizunari.

Ibilbide gidatuan parte hartu zutenei argi azaldu zitzaien: momentu horretan aurrean zuten ornodun taldea, anfibioena, munduko mehatxatuena da, eta azken urteetan gainbehera global garbia jasaten ari da. Espezie horiek azaletik arnasa hartzeko duten gaitasunak, eragiten du azala leuna eta zeharkatzeko erraza izatea. Inguruan gertatzen diren aldaketek (herbizidek, pestizidek, kutsadurak, klima aldaketak…) zuzenean eragiten diete. Horrek egiten du, bestalde, animalia txiki hauek gure ingurunearen bioadierazle bikainak izatea. Gure naturaren osasunari neurria hartu nahi badiogu, sarriago begiratu beharko diegu anfibioei. Eurak dira aldaketa sentituko duten lehenak, baita nabarituko dutenak ere, zoritxarrez.  

ERREALITATETIK KONDAIRETARA: APOAK ETA ARRABIOAK

Txantxiku arruntaz gain, ikusi genuen apo gehiago. Apo arruntak (Bufo spinosus) ere egin zuen bere agerraldia. Harri azpian, lurraren barruko zulo batean kiribilduta zegoen, bere begi gorri biziak guri so zituela. Aitzakia ederra izan zen hitz egiteko animalien migrazioaz, ugaltzeko estrategiez, bertako bi apoen arteko ezberdintasunez... eta animalion ospe ilunaz. Izan ere, nork ez du sekula entzun apoek pozoia dutela, edota begietara pixa egiten dutela? Euskal kulturan eta kanpokoetan dauden kondaira eta usteek zabaldu izan dituzte halakoak...

Kondairak aipatuta, nola ahaztu eguna amaitzear zela agertu zitzaigun espeziea: arrabio arrunta (Salamandra salamandra), suarekin, heriotzarekin eta infernuarekin lotu izan den anfibioa. Mantso, lasai, ziurtasun osoz zihoan bere kolore hori eta beltzeko bizkar marratuarekin basora bidean. Momentu gozagarria izan zen.

ETA NARRASTIAK? NON ZIREN LEURTZAKO NARRASTIAK?

Ibilbide aurreko eguna ere euritsua eta hotza izan zela ikusita, narrastiak ikusteko esperantzak txikia behar zuela aurreratu genien gerturatutakoei. Badira, ordea, zeru lainotuaren azpian ere gorputza martxan jartzeko adina bero biltzen dutenak, Euskal Herrian aurkituko dugun hankarik gabeko muskerra adibidez, zirauna alegia. Nola ba? Zirauna (Anguis fragilis) ez al da suge mota bat?

Ziraunaren gorputzak sugeekiko duen antzekotasunak nahasten gaitu askotan, baina ondo behatuta, muskerren taldeko animalia dela ohartuko gara. Sugeek ez bezala, azpialdean dituen ezkatak lerro bakarrean baino gehiagotan ditu banatuak, eta betazalak ditu begiak estaltzeko. Irakurleari arreta gehien deituko diona, baina, sugandilek bezala isatsa askatzeko gaitasuna dutela da. Hau da, isatsa galduz gero, berriro sortu dezake ziraunak, sugeek ez bezala.

Harri azpietan azaldu ziren ziraun arra, emea, kumea… eta guztiak ezberdintzeko aukera izan genuen. Leku bertsuetan topatu genituen ere horma-sugandilak (Podarcis muralis). Euskal Herriko gainontzeko sugandilekin duten ezberdintasuna azaldu ostean, ugaltzeko moduaz aritu ginen. Izan ere, harri azpietan aurkitu genituen sugandilon arrautza txikiak. Horiek hiltzerik nahi ez badugu, bake santuan utzi behar dira, ukitu ere ez. Eguteran zeuden jarriak, harri azpialde hezeetan. Ez kasualitatez, horma-sugandilak ondo asko dakielako non jarri bere geneen etorkizuna bermatuko duten arrautzak.

Ibilbidean zehar begiak eskala txikian izan genituen jarriak. Belarriak erne, burmuina piztuta eta gogoetarako ideiak airean zebiltzala. Aurkituriko animalia txiki horiengan irakurri ahal izan genituen gure ingurura maiz iristen zaizkigun klima aldaketa, eredu jasangarriak eta biodibertsitatea bezalako hitz potoloak.