Elkarren beharra bizitzeko
Lagun txiletar batek bere herriko istorio bat kontatu dit, eta ahoa bete inplante utzi nau. Han “quintral” esaten dioten landare batena da, Tristerix corimbosus. Txile eta Argentina hegoaldeko baso epeletan bizi da, eta gure lurralde epeletan hazten den mihuraren (Viscum album) tankerakoa da landarea, oso tankerakoa.
Biak bizkarroiak edo parasitoak dira, baina tamainan: berde kolorea dute eta horrek adierazten du fotosintesia behinik egiten dutela; landare ostatatzaileari izerdia lapurtzen diote, baina izerdi hori fotosintesiz eraldatu eta izerdi landu elikagarria beraiek bihurtzen dute; horrexegatik “hemiparasito” esaten zaie, erdi-bizkarroi alegia. Biek ostatatzaile baten adarretan bizi beste aukerarik ez dute. Biek koxkor jangarriak dituzte, ez azkurritsuak, baina pozoitsuak behintzat ez. Biak genealogikoki Lorantaceae familiakotzat genituen lehen; kintralak hor jarraitzen du baina orain mihura Santalaceae familiakotzat dugu.
Genetikak nahi duena esango du, baina niretzako herengusuak dira. Bere kastari etorkizuna emateko trikimailu ber-berak darabiltzate. Ale koxkor horiek hegaztiei eskaintzen dizkiete; mami bigun jangarri batean bildutako hazi gogor bat. Ez da mami bereziki gozoa, ez da gerezi (Prunus avium) edo gurbe (Sorbus domestica); ez du energiarik edo azukrerik xahutzen hegaztiak erakartzeko. Nahikoa du hegaztiek beste jaki aukera urria dutenean fruituak ontzea: neguan. Gosearen taktika: kaskarxeagoa ere ona. Neguak, baita ere, bistaratu egiten du; landarez jositako paisaian neguak soiltze ia orokorra dakar geurean eta mihura hor azaltzen da harro punttuarekin, berde distiratsu trinko, urrutitik ikusteko moduan.
Bi landareek alearen mamia likaz janzten dute, hegaztia elikatzera datorrenean alearen bihotzeko hazia mokoan itsatsi dakion eta hura kentzeko ahaleginean adarraren kontra mokoa igurtziz hazia adarrean erantsita gera dadin, gero bertan sustraiak sartu eta itsasteko.
Hegaztiek mihura behar dute, neguko bazka erreserba. Eta mihurak hegaztia behar du, bere hazi banatzaile. Honelako kate txiki osagarriz elikatzen da ekosistema bioanitz aberatsa; bukatzen ez den espiral baten antzera. Bizkarroia dela iruditzen zaigun landareak ere berea ematen dio ekosistemari, beharrezkoa da. Parasitoak, bai, bizkarroiak, ingurukoen bizkar bizi direnak ere beharrezkoak dira ekosistemak behar bezala bizitzea nahi bada. Txilen bada Aramayo, baina gure Aramaiokoa da Markel Arriolabengoa Martiarena baso ingeniaria eta ikaragarrizko bideo ederra egin du naturaren konplexutasunari buruz: “Konplexutasuna”; hura ikusi eta bururatu zait idatzi dudana: mila esker. (jarraian bideoa ikusgai).
Guk elkarbizitza horiek ulertu beharrean nolakotasun adjektibo itsusi ustekoak erabiltzen ditugu landareekin: belar txar, belar gaizto, barrabas, bizkarroi, inbaditzaile eta abar. Eta eman-hartu horretatik at bizi daitekeela pentsatzen duen bizidunak jai dauka. Jai dugu, hemen eta Txilen.
Sugea ikusi orduko: “Sugegorria!”. Telesforo Aranzadi zenak esaten baitzuen, begiek ez dutela ezagutzen dutena baino ikusten. Eta sugegorria ezagutu, ezagutzen dugunez (entzunaz, sikiera), hori bera izaten da joera: ikusten dugun suge oro sugegorria dela iruditzen... [+]
Dei batek dena alda dezake. Eguna bai, bederen. Hurrengo orduetako martxa, sikiera. Ourensen dagoen lagunak jasotzen du Noainen dagoen Lugoko lagunaren deia. Dei bakar batek ekarri zituen Galizako elkarte bateko zortzi artzain eta ahuntzain bat etxera. Zoragarria izan zen... [+]
Artzain gisa hirugarren kanpaina du aurtengoa Koldo Vicente Eseberrik. Familia Otsagabikoa izan arren, Iruñean bizi izan zen txikitatik, baina abeltzaintzaren munduarekin harreman estua izan du beti. “Osaba artzaina zen, haragitarako ardiak zituen hemen, eta txikitan... [+]
Bada Garde. Urrutira gabe hor dago, urrutieneko mugaren guardan. Umetan ezagutu nuen Garde, ez dut gogoan zenbat urte nituen, baina landatuta geratu zitzaidan han ikusi nuena.-
Emakumea eta lurra elkartzen dituen liburua idatzi du Onintza Enbeitak: Bizitza baten txatalak. Gure aurrekoen bizimodua jaso du, andre baten ahotan: "Baserria bere horretan, erromantizismorik gabe". Feli Madariaga (1932, Baldatika, Forua, Bizkaia) da andre hori, lurrari... [+]
Izarrak, ortzi mugagabean, keinu egiten diguten argi izpi dardarti liluragarriak dira, osotasuna eta ezereza bateratuta, zer garen ulerrarazteko oroitarri zaizkigunak: izan sua, izan ondotik joan zaizkigun kuttunak, gizakiaren txikitasuna edo Anbotoko Mariren edertasuna;... [+]
Irulegi eta Anhauze artean ditu mahastiak Joanes Haritschelharrek, Amama proiektuaren bultzatzaileak. “Mahastiak ene amarenak ziren, eta bera jubilatu zenean hartu nuen nik etxaldea, 2022an”, azaldu du. Ama mahastizaina eta aita ardi gasnagilea ditu, eta beraz, beti... [+]
Orriuldu gabe daude oraindik zuhaitzak eta arbolak. Hostoak ihartu gabe daude, bai. Eta hostoa jasotzeko sasoi aproposa da. Hostoa, batez ere geroago jasotzen da; zuhaitzaren adaburua janzten duen orritza edo hostotza erortzen denean edo orriultzen denean, lurraren instantziako... [+]
Lanbidean urteak daramatzagun basozainok, gogoan ditugu 1989. urtean Euskal Herria bortizki kolpatu zuten mendiko sute handiak. Urtarriletik luze zetorren lehorte latza udazkenean lehertu zen haize bortitzen bultzadaz. Dozenaka sutek beltzez jantzi zuten lurraldea, bereziki... [+]
Bizitza azkar pasatzen dela entzun eta esaten dugu maiz. Hala ere, gizakiok urte dezenteko bizi-itxaropena daukagu. Hainbat urte izan ohi ditugu ongi garatu, bizi eta ugaltzeko. Badira, ordea, hori guztia denbora askoz ere laburragoan egin behar duten gu bezalako ugaztunak:... [+]
Historikoki, artzaintzari eta abeltzaintzari guztiz lotuta egon den bailara da Erronkaribarrekoa, baina azken hamarkadetan nabarmen eraldatu da eta turismoa bihurtu da jarduera nagusia. “Ekonomia horrela aldatu da, eta hamarkadaz hamarkada ardi, behi eta behor kopurua... [+]
Ez naiz aparretsia, orraztearen aparretsia, ezta gutxiagorik ere. Baina ikasturte berriari ekiteko, zer den ez den, lakarra zuzen-zuzen ederki asko eginda nator zuregana.
Sendabelarra oliotan beratzeaz ariko gara baina ukendurik egin gabe. Bai, arraroa dirudi baina sendabelar freskoak oliotan beratu, iragazi eta erle argizaria ipinita ukendua egiten ikasi duenari olioarekin beste era batera lan egitea badagoela esan nahi nioke. Oleato edo olio... [+]
Gabezia, pobrezia eta erromestasuna orokortu ziren. Euskal Herri atlantikoa harropuzkeriaren ur gaineko bitsetan bizi zen. Itsasoz haraindiko merkataritzak, arrantzak eta estraperloak gure iparralde osoko jendartea aberasten zuten. XVI-XVIII mendeak ziren. Meatzariak,... [+]