Andere handi iduri
XX. mendeko abestia da Tupintegiko Roxali, Iparraldeko jendartea traumatizatu zuen gertakari baten lekuko. Musika alegera, hitzen arteko soinu jokoak, irudimena akuilatzen duten erranak eta agerpenak: guztiak, Parisera sehi joan emazte gazte batez burlatzeko eta irri hantuak askatzeko herrietako ostatuetan gizonak biltzen zirenean.
II. Mundu Gerra bukatu zenean, Paris inguruan beso eta esku premia bazegoen berreraikuntzan lanean aritzeko eta 1947ko Marshall Planaren diru-laguntza erraldoiek iragartzen zuten garapena segurtatzeko. Ez ziren orduan Iparraldeko neskatxak baizik joan, Hegoaldeko askok ere exodoaren bidea hartu baitzuten, bonne espagnole gisa lan egiteko. Parisko burgesiako etxeko andere bakoitzak berea nahi zuen garbiketa egiteko, haurrak zaintzeko eta bere jabetasun sentimendua indartzeko, lo, ase eta diru apurraren trukean.
Tupintegiko Roxali bertso sailaren egileak ezagutzen zituen Pariserako bidean zebiltzan herritarrak, arrebak behar bada, egilea nabarmenki gizonezkoa dela azaltzen dutelako kopla hauek. Gizonek zituzten denbora haietan kultura sorkuntzaren giderrak kontrolatzen eta partekatzerik gabe eramaten. Mutiko gazteak ere ukitzen zituen lurraldearen odol huste horrek. Alta trufa zakar gutxiago jasan zuten, nahiz eta irriz lehertzekoa den Niko Etxart eta Anje Duhaldek eskaintzen diguten Larraineko Ligeix handiak onduriko Buneta eta Txapela izeneko sorta.
Herrian geldituen eta Parisera desterratuen arteko leizea zabalik dago oraindik Ipar Euskal Herrian: hirian bazegoen (ustez) zepotik ateratzeko bidea, aberats izan gabe auher bizitzeko lana, berritasuna, norberak bere burua anonimoki errealizatzeko moldea. Herrian aldiz sutondo xokoan kontrol sozial bortitzaren hegalpean laborari, garbi eta sano irauteko ziurtasuna bazuen edozeinek:
Ni ja nahi nük egon buneta kaskuan,
Ene sor-lekhü maite Uxkal-Herrikuan.
Ihurk e jakin-gabe zer düdan goguan,
Kobla zunbaiten huntzen süthondo-xokuan.
Elizak, emazteen partitzeak eragiten zukeen drama biguntzea zuen helburu, sarkasmoa eta trufa erabiliz. Oroz bat, nehork ez zuen Parisko Lili Roxali bat bilakatu behar emazte gurbila eta prestuaren ordez
Hiriaren ikuspegi apokaliptikoa hedatzen zuten gazteentzat plazaratzen ziren Herria edo Sokorri bezalako kazetek: neskentzat bereziki gal leku amorala zen, etxeko jaunen umeak funtzionario bihurtzen ziren, beraz alferrak, gure mundu nekazaletan gaur arte irauten duen sinestea. Laborantzaren alorra erabat aldatzen ari zen, mekanizatzen, eta herriak desertatzen. Elizak, emazteen partitzeak eragiten zukeen drama biguntzea zuen helburu, sarkasmoa eta trufa erabiliz. Nesken hezkuntzan sartzen zen adibidez 1952an Piarres Narbaitzek (1910-1984) plazaratu Kattalinen Gogoetak liburua (Elkar, 1999). Haren eskutik daukagu halaber Xaramela bilduma, 1951koa, belaunaldiz belaunaldi emendatzen doana. Oroz bat, nehork ez zuen Parisko Lili Roxali bat bilakatu behar emazte gurbila eta prestuaren ordez:
Parisko Lili Roxali
Bai frantximent bai t’es xoli…
Ez dakigu zuzen nork izkiriatu zituen Tupintegiko Roxali titulua duten koplak. Letrak berriak ziren, bai eta melodia ere antza. Amak kantatzen zituen Parisen sehi zegoela ikasirik. Beraz 1950. urtean jadanik famatuak ziren. Pentsatzen ahal da Eskualduna (1944 arte) edo Herria-ko apez idazle baten lumatik isuri obra dela. Hala uste dut behintzat, noizbait nonbait, Ithurralde izen goitiaz horniturik ikusi nuelako. Eta hori Piarres Lafitten (1901-1985) bigarren deitura zen, pseudonimo gisa baliatzen zuena artetarik. Funtsean, testuaren jabetasuna, luhusoarraren umore kokin eta zakarrari ongi legokioke.
Tantilulilu tiluli…
Emakumeen bizkar jarri zuen Iparraldeko apezkraziak (notableek eta etxeko jaunek ere ondorioz) euskararen galtzearen zama. 'Tupintegiko Roxali' ospetsuan ugariak dira lotura horren zantzuak
Emazteen desterratzea eta euskarari uko egitea parez zihoazen bertsolariaren mihi puntan, Parisek mamu erraldoiaren papera betetzen zuelarik. Emakumeen bizkar jarri zuen Iparraldeko apezkraziak (notableek eta etxeko jaunek ere ondorioz) euskararen galtzearen zama. Tupintegiko Roxali ospetsuan ugariak dira lotura horren zantzuak: arrunt kaskoin…, ez dio “bonxur” deneri…, hari eskuara ez aski, baina frantsesa balaki…, hago eskualdun Roxali…
Ikusten da halaber bi mundu gerren garaitik hona euskara nola fetixizatua izan zen. Arana Goiriren nazionalismo irakaspenek muga laster pasatu zuten eta kantu honen egileen taldeko happy few horiek euskaltzaleak ziren, horietatik zenbait 1940tik hara Vichyko gobernuaren ideiekin konponduko zirelarik Aintzina hilabetekariarekin adibidez. Beste aldetik, bere burua esklabo gisa saltzera lerratuko ez zen klase sozial erran baten jabetza zen euskara urte haietan. Nekazari eskualdeetako buruzagi intelektualak ziren moralaren zaindariak, eta hauentzat Baiona bera, leku deabrutua zen: gorriekin harremanetan sartuz, bertan, odolaren garbitasunarekin batera, hizkuntza ere galtzen zen.
Tupintegiko Roxali
Tantilulilu-tiluli
Tupintegiko Roxali
Paristik zaiku itzuli
Dena fazoin
Dena takoin
Arrunt kaskoin…
Tupintegiko Roxali
Paristik zaiku itzuli.
I-i-i-i-.
Roxaliren sortetxearen izenetik beretik isurtzen da kantuaren egilearen ironia soziala: tupinak frankotan lurrez dira, ez urrez, ahulak, hauskorrak, beraien sabel hantuekin nahikoa barregarriak. Tupintegian urguilu jasan ezin zerbait bazegoela nabaritzen da bertso hauetan. Jasan ezina, egiazki aberatsa eta puxanta den auzoarentzat bistakoa denez.
Andere handi iduri
Tantiruriru-tiruri
Andere handi iduri
Ez dio “bonxur” deneri
Ezpain gorri
Ile hori
Begi zuri…
Andere handi iduri
Ez dio “bonxur” deneri.
I-i-i-i-.
Hemen agertzen da klase mespretxuaren eta genero apalestearen arteko gurutze-gunea. Makillatzen zen emaztea, frantsesa trabukatzen baldin bazuen gainera, prostituta itxuraren ezaugarriez apaintzen du olerkariak, Roxaliren kaltetan, irri egin araztea xede duelarik kontsonante ezberdinak uztartuz, tantitururi-tiruri eta i-i-i-i soinuek erakusten diguten bezala!
Karrikan xut-xut ibilki
Tantikukiku-tikuki
Karrikan xut-xut ibilki
Ai espantuka badaki
Luxe luxe
Mehe mehe
Ai tetele
Karrikan xut-xut ibilki
Ai espantuka badaki.
I-i-i-i-.
Bertsolariak ez dio barkatzen: ez dagokio bere jatorrizko klaseari urguilutan sartzea
Roxali itxuratzen dugu herriko karrikan aztalekin zarata eginez paseatzen. Parisera joan eta zerbaitetan lortu duela erakutsi gogo du, ikasi duela, baina bertsolariak ez dio barkatzen: edozer egingo duela ere espantero bat baizik ez dateke, ez du balio indarrik egin dezan, ez dagokio bere jatorrizko klaseari, haurrak sehi eta mutil saltzen dituenari hots, urguilutan sartzea: bakoitza bego bere tokian eta apezari azken hitza.
Hari eskuara ez aski
Tantikukiku-tikuki
Hari eskuara ez aski
Baina frantsesa balaki.
Kiskun kaskun
J’en suis kaskun
Pas eskualdun.
Hari eskuara ez aski
Baina frantsesa balaki.
I-i-i-i-.
Desafioz bezala, Roxalik bere euskaldun nortasuna ukatzen du j’en suis kaskun ahoskatzen duelarik. Edo kantaren egilearen fantasma da. Frantsesa lardaskatzen duelako, hutsen beldurrik gabe, uste du euskara baztertzen duela, biak batera ez direlako bizitzen ahal. Hamalauko gerratik itzuli ziren soldaduei kasik gauza bera leporatu zitzaien: larriki kolpatuak izateaz gain, abesten zen euskara ahantzi eta frantsesa ez zutela ikasi…
Baina Tupintegiko Roxalik euskaldun geratzeko aukera zeukan egilearen gomendioak jarraitzen baldin bazituen:
Parisko lili Roxali
Tantilulilu-tiluli
Parisko lili Roxali
Bai frantximant, bai t’es xoli…
Utzan moda
Utzan tinta
Ai potreta…
Parisko lili Roxali
Hago eskualdun Roxali!
Emazte eta ederki ezkondurik etxeko andere plantakoa bilakatzeko bidea seinalatzen zion kantariak azken koplan: makillatzea eta distiratsuki janzteari muzin egin eta euskaldunagoa agertuz. Orokorrean, gaur egun ere, euskaldun emakumeak ez dira baitezpada panpox jartzen, alderantziz, euskaldun izaeraren arropa-kodea nahikoa homogeneoa da: kolore ilunak, lemak kamisetetan, bilo moztura zorrotzak… bertsolariak Roxalirentzat finkatu ereduak barneratu zituzten emazte belaunaldiek gaurko egunera arte.
Gutariko franko Roxali horien haur hotzak gara.
Informazio askea lantzen dugu ARGIAn, langileok gara proiektuaren jabeak eta gure informazioen atzean ez duzu sekula multinazionalik, bankurik edo alderdi politikorik topatuko. Gure ustez, burujabetza guztien oinarrian dago informazio burujabetza, ezagutzen dugunaren gainean pentsatzen eta erabakitzen dugu. Horregatik diogu kazetaritza independentea dela demokraziaren oinarrietako bat.
Aldizkaria paperean etxean edo e-postan PDFan jaso nahi duzu? Pozik hartuko zaitugu ARGIAko komunitatean. ARGIAkoa izateko, nahi eta ahal duzun ekarpena egin dezakezu, eta bueltan egoki ikusten duzuna eskatu. Indartu dezagun indartzen gaituena!
Hitzaren Eskola jarri dute abian Azpeitiko Dinamoa Sormen gunean: “Hitza bera, bere ertz guztiekin, bere ahal izugarriarekin, bere izaera eta aukera guztiekin” ardatzean jarri nahi duen ekimena. Hainbat idazle, bertsolari, esatari, itzultzaile eta gidoigile ezagun izango dira irakasle.
Deban ospatu da aurtengo Plazatik Gaztetxerako finala. Buruz burukoa Mikel Iturriozekin jokatu ostean, Irati Alkantarillak irabazi du txapelketa. Egun osoko egitarauarekin eman diote amaiera 2019ko bertsolari gazteen sariketari. Hemen Topatu.eus-ek egin duen laburpen bideoa.
Aurtengo Plazatik Gaztetxerako lehen finalerdia ospatu da Elgoibarren. Alexander Idoeta, Lurdes Ondaro, Urko Arregi, Ane Beloki, Oier Etxeberria eta Irati Alcantarilla bertsolariek hartu dute parte eta Topatuk bide honetan laburtu du bertan gertatua.
Gasteizko Andra Maria Zuriaren plazan milaka lagunen aurrean Maialen Lujanbio bertsolariak irakurri du Korrikan eskuz esku pasatako mezua.
Onintza Enbeita ibilia da, besteak beste, bertsotan, idatzizko prentsan, telebistan, politikan eta baratzean. Berari galdetuta, ordea, jardun bat nabarmendu du besteen gainetik: batez ere “bertsolari” sentitzen dela esan digu, eta gehitu du “emakume bertsolaria” dela. Zergatik hala zehaztu? Bada “mundu binario honetan emakume izateak baldintzatu duelako nire bertsolaritza eta seguru asko egin dudan guztia”.
Iñaki Viñaspre da aurtengo txapelduna, Manex Agirrerekin buruz burukoa kantatu ondoren. Viñaspreri Lierni Altunak jantzi dio txapela. 700 lagun elkartu dira Gasteizko Printzipal Antzokian.
Nola eraldatu da bertsoa? Zer aldatu da bertsolariaren figuran? Nola islatzen da jendartea bertsolaritzan? Nolakoa da bertsozalea? Noruntz doa bertsolaritza? Inprobisatu ezin diren galderak dira hauek, hori dela-eta osatu du Euskal Herriko Bertsozale Elkarteak bertsolaritzari eta bertsozaletasunari buruzko ikerketa soziologikoa EHUrekin elkarlanean. Ez da hau, baina, abiarazi den lehen ikerketa. Beste bi egin dira aurretik, lehena 1991-1993 artean, Siadecok gidatua, eta bigarrena... [+]
Oihane Perea, Xabi Igoa, Manex Agirre, Peru Abarrategi, Iñaki Viñaspre eta Aroa Arrizubieta arituko dira bertsotan Printzipal Antzokian, 17:30etik aurrera.
