II. Mundu Gerra bukatu zenean, Paris inguruan beso eta esku premia bazegoen berreraikuntzan lanean aritzeko eta 1947ko Marshall Planaren diru-laguntza erraldoiek iragartzen zuten garapena segurtatzeko. Ez ziren orduan Iparraldeko neskatxak baizik joan, Hegoaldeko askok ere exodoaren bidea hartu baitzuten, bonne espagnole gisa lan egiteko. Parisko burgesiako etxeko andere bakoitzak berea nahi zuen garbiketa egiteko, haurrak zaintzeko eta bere jabetasun sentimendua indartzeko, lo, ase eta diru apurraren trukean.

Tupintegiko Roxali bertso sailaren egileak ezagutzen zituen Pariserako bidean zebiltzan herritarrak, arrebak behar bada, egilea nabarmenki gizonezkoa dela azaltzen dutelako kopla hauek. Gizonek zituzten denbora haietan kultura sorkuntzaren giderrak kontrolatzen eta partekatzerik gabe eramaten. Mutiko gazteak ere ukitzen zituen lurraldearen odol huste horrek. Alta trufa zakar gutxiago jasan zuten, nahiz eta irriz lehertzekoa den Niko Etxart eta Anje Duhaldek eskaintzen diguten Larraineko Ligeix handiak onduriko Buneta eta Txapela izeneko sorta.

Herrian geldituen eta Parisera desterratuen arteko leizea zabalik dago oraindik Ipar Euskal Herrian: hirian bazegoen (ustez) zepotik ateratzeko bidea, aberats izan gabe auher bizitzeko lana, berritasuna, norberak bere burua anonimoki errealizatzeko moldea. Herrian aldiz sutondo xokoan kontrol sozial bortitzaren hegalpean laborari, garbi eta sano irauteko ziurtasuna bazuen edozeinek:

    Ni ja nahi nük egon buneta kaskuan,
    Ene sor-lekhü maite Uxkal-Herrikuan.
    Ihurk e jakin-gabe zer düdan goguan,
    Kobla zunbaiten huntzen süthondo-xokuan.
 

Hiriaren ikuspegi apokaliptikoa hedatzen zuten gazteentzat plazaratzen ziren Herria edo Sokorri bezalako kazetek: neskentzat bereziki gal leku amorala zen, etxeko jaunen umeak funtzionario bihurtzen ziren, beraz alferrak, gure mundu nekazaletan gaur arte irauten duen sinestea. Laborantzaren alorra erabat aldatzen ari zen, mekanizatzen, eta herriak desertatzen. Elizak, emazteen partitzeak eragiten zukeen drama biguntzea zuen helburu, sarkasmoa eta trufa erabiliz. Nesken hezkuntzan sartzen zen adibidez 1952an Piarres Narbaitzek (1910-1984) plazaratu Kattalinen Gogoetak liburua (Elkar, 1999). Haren eskutik daukagu halaber Xaramela bilduma, 1951koa, belaunaldiz belaunaldi emendatzen doana. Oroz bat, nehork ez zuen Parisko Lili Roxali bat bilakatu behar emazte gurbila eta prestuaren ordez:

    Parisko Lili Roxali
    Bai frantximent bai t’es xoli…

Ez dakigu zuzen nork izkiriatu zituen Tupintegiko Roxali titulua duten koplak. Letrak berriak ziren, bai eta melodia ere antza. Amak kantatzen zituen Parisen sehi zegoela ikasirik. Beraz 1950. urtean jadanik famatuak ziren. Pentsatzen ahal da Eskualduna (1944 arte) edo Herria-ko apez idazle baten lumatik isuri obra dela. Hala uste dut behintzat, noizbait nonbait, Ithurralde izen goitiaz horniturik ikusi nuelako. Eta hori Piarres Lafitten (1901-1985) bigarren deitura zen, pseudonimo gisa baliatzen zuena artetarik. Funtsean, testuaren jabetasuna, luhusoarraren umore kokin eta zakarrari ongi legokioke.

Tantilulilu tiluli…
 

Emazteen desterratzea eta euskarari uko egitea parez zihoazen bertsolariaren mihi puntan, Parisek mamu erraldoiaren papera betetzen zuelarik. Emakumeen bizkar jarri zuen Iparraldeko apezkraziak (notableek eta etxeko jaunek ere ondorioz) euskararen galtzearen zama. Tupintegiko Roxali ospetsuan ugariak dira lotura horren zantzuak: arrunt kaskoin…, ez dio “bonxur” deneri…, hari eskuara ez aski, baina frantsesa balaki…, hago eskualdun Roxali…

Ikusten da halaber bi mundu gerren garaitik hona euskara nola fetixizatua izan zen. Arana Goiriren nazionalismo irakaspenek muga laster pasatu zuten eta kantu honen egileen taldeko happy few horiek euskaltzaleak ziren, horietatik zenbait 1940tik hara Vichyko gobernuaren ideiekin konponduko zirelarik Aintzina hilabetekariarekin adibidez. Beste aldetik, bere burua esklabo gisa saltzera lerratuko ez zen klase sozial erran baten jabetza zen euskara urte haietan. Nekazari eskualdeetako buruzagi intelektualak ziren moralaren zaindariak, eta hauentzat Baiona bera, leku deabrutua zen: gorriekin harremanetan sartuz, bertan, odolaren garbitasunarekin batera, hizkuntza ere galtzen zen.

    Tupintegiko Roxali
    Tantilulilu-tiluli
    Tupintegiko Roxali
    Paristik zaiku itzuli
        Dena fazoin
        Dena takoin
        Arrunt kaskoin…

    Tupintegiko Roxali
    Paristik zaiku itzuli.
        I-i-i-i-.

Roxaliren sortetxearen izenetik beretik isurtzen da kantuaren egilearen ironia soziala: tupinak frankotan lurrez dira, ez urrez, ahulak, hauskorrak, beraien sabel hantuekin nahikoa barregarriak. Tupintegian urguilu jasan ezin zerbait bazegoela nabaritzen da bertso hauetan. Jasan ezina, egiazki aberatsa eta puxanta den auzoarentzat bistakoa denez.

    Andere handi iduri
    Tantiruriru-tiruri
    Andere handi iduri
    Ez dio “bonxur” deneri
        Ezpain gorri
        Ile hori
        Begi zuri…
    Andere handi iduri
    Ez dio “bonxur” deneri.
        I-i-i-i-.

Hemen agertzen da klase mespretxuaren eta genero apalestearen arteko gurutze-gunea. Makillatzen zen emaztea, frantsesa trabukatzen baldin bazuen gainera, prostituta itxuraren ezaugarriez apaintzen du olerkariak, Roxaliren kaltetan, irri egin araztea xede duelarik kontsonante ezberdinak uztartuz, tantitururi-tiruri eta i-i-i-i soinuek erakusten diguten bezala!

    Karrikan xut-xut ibilki
    Tantikukiku-tikuki
    Karrikan xut-xut ibilki
    Ai espantuka badaki
        Luxe luxe
        Mehe mehe
        Ai tetele
    Karrikan xut-xut ibilki
    Ai espantuka badaki.
        I-i-i-i-.
 

Roxali itxuratzen dugu herriko karrikan aztalekin zarata eginez paseatzen. Parisera joan eta zerbaitetan lortu duela erakutsi gogo du, ikasi duela, baina bertsolariak ez dio barkatzen: edozer egingo duela ere espantero bat baizik ez dateke, ez du balio indarrik egin dezan, ez dagokio bere jatorrizko klaseari, haurrak sehi eta mutil saltzen dituenari hots, urguilutan sartzea: bakoitza bego bere tokian eta apezari azken hitza.

    Hari eskuara ez aski
    Tantikukiku-tikuki
    Hari eskuara ez aski
    Baina frantsesa balaki.
        Kiskun kaskun
        J’en suis kaskun
        Pas eskualdun.
    Hari eskuara ez aski
    Baina frantsesa balaki.
        I-i-i-i-.

Desafioz bezala, Roxalik bere euskaldun nortasuna ukatzen du j’en suis kaskun ahoskatzen duelarik. Edo kantaren egilearen fantasma da. Frantsesa lardaskatzen duelako, hutsen beldurrik gabe, uste du euskara baztertzen duela, biak batera ez direlako bizitzen ahal. Hamalauko gerratik itzuli ziren soldaduei kasik gauza bera leporatu zitzaien: larriki kolpatuak izateaz gain, abesten zen euskara ahantzi eta frantsesa ez zutela ikasi…

Baina Tupintegiko Roxalik euskaldun geratzeko aukera zeukan egilearen gomendioak jarraitzen baldin bazituen:

    Parisko lili Roxali
    Tantilulilu-tiluli
    Parisko lili Roxali
    Bai frantximant, bai t’es xoli…
        Utzan moda
        Utzan tinta
        Ai potreta…
    Parisko lili Roxali
    Hago eskualdun Roxali!

Emazte eta ederki ezkondurik etxeko andere plantakoa bilakatzeko bidea seinalatzen zion kantariak azken koplan: makillatzea eta distiratsuki janzteari muzin egin eta euskaldunagoa agertuz. Orokorrean, gaur egun ere, euskaldun emakumeak ez dira baitezpada panpox jartzen, alderantziz, euskaldun izaeraren arropa-kodea nahikoa homogeneoa da: kolore ilunak, lemak kamisetetan, bilo moztura zorrotzak… bertsolariak Roxalirentzat finkatu ereduak barneratu zituzten emazte belaunaldiek gaurko egunera arte.

Gutariko franko Roxali horien haur hotzak gara.