Inprimatzaile baten premia, ekuazioetako ikurren jatorria

Arrazoi praktikoak medio, Réne Descartesek (1596-1650) lan honetako ekuazioetan x, y eta z letrak erabiltzeko baimena eman omen zuen, eta harrez geroztik alfabetoko azken letrak erabili izan dira ezezagunak adierazteko.
Arrazoi praktikoak medio, Réne Descartesek (1596-1650) lan honetako ekuazioetan x, y eta z letrak erabiltzeko baimena eman omen zuen, eta harrez geroztik alfabetoko azken letrak erabili izan dira ezezagunak adierazteko.
Inoiz baino beharrezkoagoak dira eskuin muturraren gezurrei
aurre egingo dieten hedabide independenteak

Leiden (Herbehereak), 1637. René Descartesen Metodoaren diskurtsoa, mendebaldeko filosofiaren funtsezko obretako baten lehen edizioa inprimatu zen Jan Maireren inprimategian.

Obrak Geometria izeneko atala zuen. Atalaren izenburuak garbi adierazten duenez, eta liburua gainbegiratzen duenak egiaztatuko duenez, orrialde horietan ekuazio ugari sartu zuen filosofo frantziarrak. Eta horrek hainbat buruhauste sortu zien inprimatzaileei. Garai hartan, erliebedun letra tipografikoak hitzak, lerroak eta, beraz, orrialdeak osatuz ipintzen zituzten. Hortaz, gehien erabiltzen ziren tipoen ale gehiago behar zituzten. Eta beharra areagotu egiten zen testuari erantsita ekuazioak inprimatu nahi zituztenean. Ekuazioetako ezezagunak adierazteko alfabetoko lehen letrak erabiltzeko ohitura zegoen: a, b, c... Testuetan erabilienetakoak ziren hizkiak, hain zuzen.

Letra ohikoenen eskasiari konponbidea eman nahirik, ekuazioetan alfabetoko lehen letrak erabiltzea ezinbestekoa ote zen ala edozein hizki erabili ote zitekeen galdetu zioten Descartesi. Hark erantzun zuen ekuazioetan letrak sinboloak besterik ez direla, berdin diola bata edo bestea erabili. Egilearen baimenarekin, inprimatzaileak gutxiago erabiltzen ziren letrak erabiltzea erabaki zuen. Alfabetoko azken letrak multzo horretan zeudela ikusita, ordura arteko ohiturari buelta eman zioten, eta alfabetoko lehen hizkiak erabili ordez, azkenetara jo zuten.
Horregatik erabili omen dira harrez geroztik x, y eta z ekuazioetako ezezagunak adierazteko. Omen, kondaira egiaztatuko duen frogarik ez dagoelako. Gainera, beste teoria batzuek diote hizki horien erabileraren jatorria, x letrarena hain zuzen, antzinakoagoa dela: Amin Malloufek Samarcanda liburuan dio jatorria Omar Khayyam matematikariarengan dagoela, hark XII. mendean, xhay (ezezaguna) hitza erabili zuelako, eta x hitz horren laburdura litzatekeelako. Baina Malloufek errealitate historikoa eta fikzioa nahastu ohi ditu bere lanetan, eta bestetik Khayyamek ez zituen bere obrak latindar alfabetoan idatzi. Horregatik, batzuek diote arabiarren ezaguera matematiko zabala Europan sartu zenean eta tratatu matematikoak europar hizkuntzatan itzuli zituztenean hasi zela x erabiltzen, horren frogarik ere ez dagoen arren. Florian Cajorik A History of Mathematical Notations lanean dio, jatorri arabiarraren teoriak ez duela inolako sinesgarritasunik eta azalpen logikoena Descartesena dela (eta badakigu logikak nolako garrantzia duen filosofia kartesiarrean).

Dena den, Descartesen beraren hitzak erabiliz, “egia ikertzeko, ahal den neurrian, gauza guztiak zalantzan jarri behar dira”.


Kanal honetatik interesatuko zaizu: Zientzia
Fermin Leizaolaren mundu interesgarriak

Donostia, 1960. Fermin Leizaola 16 urteko gazteak San Telmo Museoan zegoen Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkaritzara jo zuen, bertako Espeleologia Sailean aritzeko prest.  

Ez zen San Telmora egiten zuen lehen bisita izan; 1975eko ekainean Zeruko Argia-rekin... [+]


Teknologia
OSHW

2016. urtean Ping elkarteak urtero Nantesen antolatzen duen Summer Lab-ean izan nintzen. Gurean ere halakorik badugu, adibidez uztaileko lehen astean Tabakalerako Medialabean ematen dena.

Nanteseko Summer Lab-ean OSHW (Open Source Hardware / Kode Irekiko Hardwarea) inguruan,... [+]


Nola debekatu sare sozialak erabiltzea 16 urtez azpikoei? Australiako Gobernuak badu formula

Legez, 16 urte bete arte ezingo dituzte sare sozialak erabili Australian, urte bukaera honetatik aurrera. Baina nola gauzatzen da hori praktikan? Gobernuaren azterketa batek ondorioztatu du teknikoki bideragarria dela, eta aurrekaria jarri du bide bera hartu nahi duten... [+]


2025-06-19 | Sustatu
AA batek zenbat eta gehiago “arrazoitu”, orduan eta okerrago

Applen lan egiten duen ikertzaile talde batek adimen artifizialaren (AA) esparrurako egindako ikerketa baten emaitza argitaratu dute. Izenburu esanguratsua du: The Illusion of Thinking. Euskaraz, bere izenburu luzean, honela: Pentsatzearen ilusioa: arrazoitzeko ereduen... [+]


Bikotekidea mugikorretik kontrolatzea gazteen artean ohikoa dela frogatu du EHUren ikerketa batek

Maitasun erromantikoari lotuta, nerabe askok normalizatuta eta barneratuta du bikotekideak mugikorraren eta sare sozialen bidez kontrolatu nahi izatea. “Inportantea da ziberbiolentzia gisa identifikatzea, eta ez maitasun seinale gisa”, gogorarazi dute ikertzaileek.


Teknologia
“Bestea”

Bestea”-k gogaituta du gizateria, duena kenduko dio, duena eraldatuko du, kutsatuko du... “Bestea”-k definitzen gaitu... baina “bestea” denok izan gaitezke.

Egun, nor da “bestea”? Nork seinalatzen du izan behar ez dena?

Zapalduen... [+]


Begoña Pedrosa
“Berrikuntza egiteak prozesuan gorabehera asko dakar batzuetan, eta hala behar du”

Lanez lepo harrapatu dugun arren, eskuzabal hartu gaitu Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza sailburuak; elkarrizketarako aurrez adostuta genuen denbora luzatzen utzi digu, luze jo baitu solasaldiak. Karguan urtebete egin duelarik, berrikuntzaz aritu gara Begoña Pedrosarekin,... [+]


Hilberria
Fermin Leizaola etnografoa hil da, 81 urterekin

Euskal Herriko artzaintzaren kulturan aditua izan da; milaka pieza jaso eta dokumentatu ditu Aranzadirekin. 45 urte eman zituen Etnografia Saileko zuzendari.


2025-06-12 | Sustatu
YouTubek isil-isilik aldatu ditu gorroto politikak eta genero identitateari babesa kendu

Urte hasieran gertatu zen, urtarril eta otsail artean, Donald Trumpen bigarren agintaldia hasi zenean eta DEI politiken kontrako gurutzada hasi zuenean hark. Baina ez zen izan prentsa-ohar edo iragarpenik. Erabilpen baldintzetan, norbaiten "genero identitatearen eta... [+]


Giza adimena

Stanfordeko Unibertsitateak dohainik eskaintzen duen Storm deituriko erreminta ezagutu berri dut. Adimen artifiziala erabilita, edozein gairen inguruan artikulu akademikoak sortzeko diseinatutako ikerketa tresna da. Fidagarriak eta baimenduak diren hamaika iturri erabiltzeko gai... [+]


2025-06-05 | Sustatu
42: txat adimentsu harrigarriena, Nafarroan sortua nonbait

Laboral Kutxa Katedrak eta Nafarroako Unibertsitate Publikoak (NUP) antolatu dute Arte eta Zientziaren I. lehiaketa (webgunea euskaraz ere badago, baina oso trakets). Artea, zientzia eta pentsamendu kritikoa uztartzen dituzten proiektuak nahi zituzten, eta zenbait aurkeztu... [+]


Teknologia
KoipetsuAA

Aspaldi egin nuen lantegi batean, kapitalismoaren izaera alderatu zuten itsasoan koipe jario batekin, zabaltzen doan orbana, bidean hondakina eta miseria sortzen duena eta garbitzeko zaila dena.

Egun, AAren koipea nonahi dugu,beharbada ezagunenak honakoak direlarik:... [+]


2025-06-04 | Axier Lopez
Elon Musken adimen artifiziala Telegramen sartuko dute

Elon Musken xAI enpresak garatutako Grok adimen artifizialeko txatbota Telegramen txertatuko dute. 1.000 milioi erabiltzailetan sartuko da eta horren truke 264 milioi dolar jasoko du Pável Dúrovek zuzendutako enpresak. Orain arte, Grok X sarean edo Musken bestelako... [+]


Inteligentzia Artifiziala
264 milioi euroren truke, Musken Grok adimen artifiziala Telegrameko erabiltzaileetan instalatuko da

Urtebetean Grok-ek Telegramen ibiltzeko aukera izango du, mezularitza enpresaren 1.000 milioi erabiltzailetan sartuko da eta horren truke 264 milioi dolar jasoko du. Pável Dúrov Telegrameko sortzaile eta jabeak baietsi du operazioa bere kanal ofizialean.


Jaurlaritzari “kezka” sortu dio EHUko Medikuntza Fakultateko euskarazko plaza berrien kopurua %60 murrizteak

EHUk, aldiz, azaldu du ezinezkoa dela hitz emandako 40 plaza berriak eskaintzea, ez baitute horretarako baliabiderik. Plaza berrien kopurua pixkanaka areagotzeko asmoa erakutsi du EHUk.


Eguneraketa berriak daude