Bizia izugarri sinple zen hemen, sinple baina ongi. Nik aita hargin nuen eta ama dendari, baina bazen laborari paketa bat, eta haur gehiago orain baino. Orduan beti herrian egoten ginen, hemen ontsa ginen. Lehen aldiz Maulera hamabi edo hamahiru urterekin joan nintzen. Eta lehen aldiz ikusi dut itsasoa Donibane Lohitzune edo Hendaian lasterketetan ari nintzelarik, hogeita hiru urtetan. Hori erraten badut gazte bati drole atzemanen du, orain gazteak anitz ibiltzen baitira, ezkontzen dira, joaten dira kanporat... Gero berriz jiten dira erretirora heltzean, baina orain jendeak nahasten dira anitzez haboro.

Beti euskaraz mintzo ginen, euskaraz bizi ginen. Nik ikasi dut frantsesa Zalgizeko eskolan. Eskolan bagenuen erakasle bat biarnesa zena, eta euskaraz ari baginen punizioa ematen zigun: errekreazionea kendu, izkiriatzeko lanak... Alta guk ez genekien euskara baizik. Etxekoekin beti euskaraz mintzo ginen, baina ezkonduz geroz, ene emazteak ez baitaki euskara, etxean frantsesez ari izan naiz, eta semeei ere ez diet irakatsi. Amiñi bat dolu dut semeei ez irakatsia.

Orain ez da anitz mintzatzen, doi-doi atxikitzen du. Gazteek ez dute orok euskara ematen baina bada atxikitzen duenik. Zenbaitek haur ttipieri irakasten die Xiberuko mintzaira, baina eskolan hasi ondoan galtzen dute. Orain badira eskolan euskara ikasten dutenak ere, baina ariko ote dira aitzina? Hala ere nik pentsatzen dut eskolan, behintzat eskola publikoan, behar lituzkeela gobernamenduak errejentak ezarri euskara irakasteko, pentsatzen dut ontsa litzatekeela. Nik baditut bi biloba ttipi, eta batekin ari naiz usu euskaraz.

Ez dakit, baina nik Euskal Telebista ez dut endelegatzen. Ikusten dut txirrindularitza eta esatariak ez ditut ulertzen. Meza, aldiz, bai. Donapaleu, Garazi, eta horietan ere hitz zenbait bai, baina bestenaz ez naiz aise heltzen endelegatzera. Hala ere, Xiberutik agitu naiz Elizondon, eta han baratxe mintzatuz gero, endelegatzen dut. Loroño ere adiskidea nuen Kas-en nintzelarik, eta harekin euskaraz mintzatzen nintzen, endelegatzen ginen.

Gerra garaian, hamabi urte nituen alemanak joan zirelarik Atharratzera eta Maulera. Zalgizen ez ziren izan, pasatzen ziren bidetik, auto, moto, side-car, orotarik bazuten, eta bizikletaz ere ibiltzen ziren. Hemen alemanak xarmant izan dira, ez gaiztoegi, zaharxkak baitziren. Baina, hala ere, ez ziren maitaturik, jendea isil egoten zen, baina barnean bazen lotsa alemanendako.

Norbait eramaten bazuten, guk jakiten genuen berehala. Baina ez da anitz izan, zenbat? Bizpahiru, lau, bortz haboroenik. Badakit atharraztar bat esparruetarat igorri zutela eta han hil zela, gamear bat ere bai. Gamear hura izan da errusoek eta liberaturik, eta liberatu biharamunean hil zen. Altzürükün ere izan zen norbait deportatua eta etxe bat errearazi zuten. Beraz, izan da, bai, amiñi bat, baina hein batean egon da.

Bai, baina guk ez genituen ikusten, gorderik ziren. Alta hemen jendea makisaren alde zen. Oroit naiz makisek Maule hartu zutela, orduan alemanak joan ziren, baina gero berriz jin, igande batez. Hemen herritarrek barrikada egin zuten. Ene aita ere ari izan zen. Gotainen bazen zubi bat bidean, eta aita deitu zuen ez dakit nork gauaz joan zedin ziloen egitera, hargin baitzen. Hola jausarazi zuten zubia, aitak ziloak egin eta. Aita lotsa baitzen, ez zen etxera joaten gauaz, bazuen borda bat eta mendirat joaten zen.
Beste istorio bat ere badut emazteari entzunik. Hemen bazen okin bat pasatzailea zena, eta autoan egiten zuen Santa Graziko itzulia. Pilotu eta paraxutista ingelesak eta amerikarrak gauaz eramaten zituen. Hark ezagutzen zuen aleman gazte bat, eta aleman gazteak bazekien ari zela trafikoan, beraz abisatu zuen kasu eman zezan, hura inportantea baitzen makisean. Usu begiraturik izan zen, etxea miatua, baina ez zioten sekulan deus atzeman. Atzeman baliote, eramanen zuten. Guk okin hura dela medio etxean beti ukan dugu ogia, bi hilabetez salbu. Irina biltzen zuen ez dakit nola eta moldatzen zen ogiaren egiteko.

Ene lehen bizikleta gerra ondoan aitak pagatu zidan, aprendiz joateko Atharratzerat. Egun oroz joaten nintzen goizean eta gauaz, berriz, jiten. Osaba batekin zurgintza ikasten nuen. Baina zinez txirrindularitzaren gustua hemezortzi urterekin hartu nuen. Egunean bi orenez ile apaindegian egoten nintzen, Atharratzen. Han baziren Miroir sprint eta bizikleta aldizkariak, eta horiek ikusterat joaten nintzen. Han dut ezagutu Coppi, ene idoloa, eta han hartu nuen txirrindularitzaren gustua. Gero abonatu nintzen aldizkari horietara, eta orduan hasi nintzen bizikleta jarraikitzen. Aldizkari haiek naute partiarazi.

1949an iragan zen Mauletik, baina nagusiak ez ninduen utzi ikustera joaten, behar nuen lanean ari hegatzean. Dolu nuen baina isil-isila egon nintzen, ezin eskapatua. Bagenuen errespetua eta lotsa.

Talde erregionaletan libertatea bagenuen. Nik pazientzia ttipixka nuenez, ez nintzen bizkorra, eta deus kalkulatu gabe egun oroz kasik eskapada bat egiten nuen, indarrak galdu arte. Nihaur laket nintzen han aitzinean, eta beti jalgitzen nintzen. Horregatik ez nintzen maitaturik pelotoian, bereziki ekipo frantziarrean. Atakatzen nuelarik borroka bazen amiñi bat prefosta. Hura ez zitzaien ontsa joaten haiei. Eta orduan ez ninduten maite, ni ero samarra nintzen. Orain, aldiz, kilometro batez eskapatzen dira eta telebistan plano handia, eskapatuen izenak, oi oi oi! Orduan ez zen horrela. Gu eroak ginen, beharko genukeen han egon trankil, pelotoian. Erraten ziguten trankil egon gintezen, eta azken hirurogei kilometroetan utziko gintuztela joatera, baina azken hirurogei kilometroak ziztuan egiten ziren, eta orduan ez zen kasik posible. Ezta motorrik gure hanketan, e!

Egun hartan bero alimalea bazen eta nik beroa maite dut. Pelotoia baratxe -baratxe joaten zen eta ni pelotoi gibelean egon nintzen, Anquetilekin eztabaidan, oren laurden batez. Orduan, eskapada bat formatu zen baina guk ez genuen ikusi, ez baikinen artega, han gibelean. Ohartu nintzelarik bospasei aitzinera joan zirela, dolu nuen ez joateaz haiekin, ni lazgarriko ontsa bainintzen, ez nituen zangoak bogatzen ere. Orduan izan nintzen ikustera ene Orthezeko laguna, maillot horia zena, eta erran nion nahi nuela pelotoitik jalgi, ea nahi zuenez joan enekin. Erran zidan ez zela ontsa. Angladek gauza bera. Orduan, nihaur joan nintzen, eta han dut egin marka enetzako. Nihaurek bakarrik aitzinekoak atzeman ditut bi minuta eta berrogeita bost segundo janez Landetan. Gero egon nintzen hogei bat kilometro errotetan trankil, eta hasi nintzen haiekin ibiltzen, erreleboak hartzen. Urt-era heltzean, bada patar on bat, gibelera so egin nuen eta banuen berrogeita hamar metro harturik nihaurek bate konturatu gabe. Heldu nintzenean Urteko herrira, banuen ehun metro. Orduan "klaxk", joan naiz nihaur. Azken hogeita bost kilometroak egin ditut nihaurek. Ez nuen diferentzia anitz eta azken kilometro horiek gogor ziren, izugarri gogor. Ene baitan ari nintzen: "Ez haiz heldüko hihau Baionarat". Ez nuen sinesten. Orduan ukan banuen anfetamina amiñi bat, hobeki helduko nintzen. Ez nuen, baina heldu nintzen burura.

Dopinga beti izan da. Alta, lehengo dopingak eta oraingoak ez dute deus ikustekorik. Ene denboran, bazen anfetamina amiñi bat, bi miligramo eta erdiko pastilak eta hola, baina pikurarik ez dut ezagutu. Hori nik, handiek ez dakit zer hartzen zuten. Behin kazetari batek pausatu zuen galdera italiar sendagile bati, ea zer pentsatzen zuen dopingaz. Hark arrapostua eman zuen, dopinga gerraz geroz bazela. Nik beti erran dut, »ez nuke behar erran drole egiten baitu, eta oraingo txirrindulariek erranen dute ni erotuta nagoela» ni %90ean ur garbiarekin ibili naizela. Eta %10a anfetamina amiñi bat, edo Maxiton, Tonedron edo horrelakoekin...

Horiek nik biltzen nituen handik edo hemendik. Gure artean egiten genuen trafika. Tira, ez zen trafika, baina gu guhaurren artean ari ginen, kirol zuzendaria futitzen zen. Guk ahal genuen hartzen anfetaminak nahi genuen oro, ez zen kontrolik. Baina nik osagarriari buruz pentsatzen nuen. Zeren eta dopingarena alkoholiko batena bezala da azkenean, sobera pintukatzen ari bada ez da on, aperitifa bat artetarik edo banana on bat artetarik, ez da gaizto, baina egun oroz segi, segi, segi, hori ez da on.

Nik ez dut erranen izenik baina bazen txirrindulari belgikar ezagun bat, txirrindulari handi bat, hark hartzen zituen miligramoak ehun, eta horrela egun oroz. Gero, txapeldun handi bat zen, baina kasu ez da Merckx. Beste belgikar horrek tourrak ez zituen irabazi baina klasikoetako txirrindulari handi bat zen. Handiago eta haboro hartzen zuten, sobera. Baina erran behar da dopingak ez duela mirakulurik egiten, horiek txapeldunak izanen ziren berdin.
Alta, nik ez nindukezu nahi txirrindulari bat izan orain. So egin zenbat ziklista baden gazterik hilik. Iragan urtean Jimenez hori, Pantani ere, halako igotzaileak, eta hain goiz izorratuak! Hor ikusten da orduko dopinga ez zela izugarrikoa, zeren eta bada lehengo txirrindulari anitz orain ontsa bizi dena. Aldiz, oraingoek nola eginen duten? Bada paketa bat jadanik joanik. Baina kasu, horrekin ez dut erran nahi Anquetil hil dela dopingarengatik! Eta ez da pentsatu behar ere dopinga txirrindularitzan bakarrik badela, kirol orotan bada.

Hemen ez dute maite txirrindularitza izugarri. Norbait ontsa ibiltzen bada, orduan bai. Nik Baionan irabazi nuelarik bonbak esplotatu arazi zituzten oro Maulen. Baina bestenaz, deus ez. Beharrik badugula Maulen gazte bat hamazazpi urtekoa, ontsa partiturik. Kadetetan bi urtez irabazi ditu bederatzi lasterketa, eta ikusi behar orain aitzina ariko denez. Pentsatzen dut ibili behar lukeela, azkar dela iduri du. Baina ez da aisa, oraingo gazteek ez dute sobera maite sufritzea, hamazazpi hemezortzi urtetara heldu ondoan lagunekin bestara joan nahi dute, eta bizikletan behar da sakrifizio paketa bat egin. Lehenik behar da sakrifikatu, gero plazer ukateko.