Gaurtik aurrera Zarautzen XVI. Ikertzaile Paleontologo Gazteen Topaketa izango dela jakin orduko, aitzakia egokia iruditu zait aspaldidanik liluratuta naukan gai baten hariari heltzeko eta gaia zabaltzeko. Gero, ordea, paleontologia eta antropologia bi zientzia ezberdin direla, ohartu naiz, antzekotasunak dituzten arren. Lehenengoak iraganeko izaki bizidunak eta biosferaren eboluzioa  aztertzen ditu, eta bigarrenak gizakiaren arlo guztiak eta kulturen arteko ezberdintasunak, oro har. Zarauzko hilerritik lapurtutako buru-hezurren kontua antropologiarekin dago lotuta, ez paleontologiarekin. Aitzakiarik gabe geratu naiz, bada.

Baina behin honaino iritsita, eta gai hau nobela eder baten haria edo film baten gidoia izan daitekeela sinetsita, idatzi egingo dut, norbaitek amuari heldu nahi badio ere.

Ahalik eta laburren ahaleginduko naiz gaia aletzen.

Kontua da Gizakiaren Museoan (Musée de l’Homme), Parisen, noizbait Zarauzko hilerritik lapurtutako 71 buru-hezur daudela, bertako bildumen artean.

Bertara nola iritsi ziren ulertzeko, XIX. mendera egin behar da salto, eta gaur egun Zarauzko Udalarena den Villa Munda eraikinera begira jarri. Gaur egun Zarautz Abesbatzaren edota Zarauzko Musika Bandaren aterpe den eraikina Pedro Gonzalez Velasco doktoreak eraikiarazi zuen:

“Gaur egun musika-etxea den palazioa lorategi batez inguratuta dago. Hilerri zaharreko lurretan eraikitzeko agindua Pedro Gonzalez Velascoko doktore jaunak eman zuen, historiak eman duen anatomistarik handienetarikoa eta Espainiako Antropologia Museoaren sortzailea. 14.500 erreal ordaindu zituen, eta gorpuak hobitik ateratzeak eta egungo hilerrira eramateak ekarri zituen gastuak gehitu behar zaizkio kopuru horri. Diotenez, etxearen jabeak hildako alaba baltsamatu egin zuen, eta paseatzera ateratzen zuen. Sanz Enearekin batera Zarautzen geratzen diren XIX. mendearen amaierako udaldiko jauregien adibide bakarrenetarikoa da, nahiz eta garai hartatik hona aldaketak izan dituen”.

Iturria: gurezarautz.net

Jauregia Zarauzko hilerri zaharraren gaineran eraiki zuenez, gorpuak eta hezurkinak hobietatik ateratzea eta gaur egungo hilerrira eramatea ere ordaindu behar izan zuen Velascok. Hezurkinen artetik, ordea, 71 buru-hezur ebatsi eta Pierre Paul Broca antropologo eta anatomisataren esku utzi zituen. Izan ere, XIX. mendearen amaieran, buru-hezurrak lortzea eta neurtzea antropologiaren benetako obsesioa bihurtu zen, munduko bazter ezberdinetako gizakien buru-hezurrak neurtuta, arrazen arteko ezberdintasunak atzeman zitezkeela sinetsita.

“En 1860, la ciencia antropológica europea había descubierto una mina en los cráneos vascos”, explica Joseba Zulaika, profesor en la Universidad de Nevada (EEUU). Se trata del índice cefálico, que dio nacimiento a la craneometría, considerada ciencia exacta. El principal motor fue el sueco Anders Retzius. Imaginó que midiendo la anchura de un cráneo multiplicada por 100 y dividida por su longitud, se identificaba el índice cefálico de cada raza. El cráneo vasco fue el principal terreno de juego. Retzius dividió las razas según su índice, con contribuciones del francés Paul Broca. Sus teorías se vinieron abajo cuando se probó que no es posible identificar a un pueblo con un cráneo, y que en una familia las formas craneales cambian de una generación a otra”. (Andres Perez, Público, 2010-05-30).

Eztabaida hartan, euskal arrazako buru-hezurrak lortu eta neurtu nahi izan zituen Pierre Paul Broca antropologo frantziarrak, eta Zarauzko hilerri zaharreko hezurkinak eskura zituen Velasco doktorearen laguntza izan zuen horretarako.

Urte batzuk geroago, 1890ean, Telesforo Aranzadik El Pueblo Euskalduna agerkarian euskal arrazaren inguruko antropologia lana argitaratu zuen, eta lan hark ere oihartzun handia izan zuen sasoi hartako antropologoen artean, batez Alemanian, Ingalaterran eta Frantzian.

Público egunkariak gaiari buruzko erreportajea ere argitaratu zuen 2010 urtean: El extraño robo nocturno de los 71 cráneos de Zarautz. Andres Perez kazetariak, Parisko Gizakiaren Museoan bertatik bertara ikusi ahal izan zituen Zarauzko hilerritik lapurtutako 71 buru-hezurrak, eta baita museoaren kontserbazio arduraduna den Phillippe Mennecier-ekin gaiari buruz solasean aritu ere. Museoak dituen gainerako 18.000 buru-hezurrak bezala, Zarauzko 71 haiek ere gizakien hezurrak berariaz kontserbatzeko sortutako kutxetan dituzte.

Zarauzko buru-hezurrak nola heldu ziren, gainera, ongi dokumentatuta dago. Parisko Antropologia Elkartearen 1866ko aktetan ageri da gaia, uztailaren 5eko bilkuraren aktan. Hemen irakur daiteke osorik, Zarauzko buru-hezurren inguruko eztabaidarekin eta haien lapurketari buruzko kontuekin batera:

Parisko Gizakiaren Museoko kontserbazio arduradunaren hitzetan, argi dago 71 buru-hezur haiek lapurtu egin zituela Velasco doktoreak, eta Parisko Antropologia Elkartearen aktetan, Z. horren atzean berariaz ezkutatzen dela herriaren izena, badaezpada.

Zarauzko buru-hezurrak Parisko Antropologia Elkartearen eskuetara heldu zirenetik, ia ehun urtez biltegi batetik bestera ibili zituzten. Frantziako Anatomia Museoan egin zuten denboraldi luzea, eta ondoren baita Medikuntza Fakultatearen biltegian ere. Azkenik, 1952an heldu ziren Parisko Gizakiaren Museora. Harrezkero, Brocaren euskal buru-hezurren bilduman daude zerrendatuta eta katalogatuta. Buru-hezurretako batzuetan Doctor Velasco ageri omen da idatzita.

Artikulu hau Gari Berasaluzek argitaratu du bere blogean eta Creative Commons lizentziari esker ekarri dugu.