Trumonira eta apaizaren lizarra
Hemen da urte guztiko marraka. Urteari geratzen zaion erdia eguna moztu eta moztu izango dugu. Esaerak dio "San Joan larraka, urte guziko marraka". Damaso Intzak jaso eta Iruñean 1974an argitaratu zuen Naparroako Euskal Esaera Zarrak liburuan honela argitzen du: "San Juan larraka esaten da sanjuanetan eguraldi txarra dagonean, illun, otz samar, ez euri ta ez ateri, gari asko oraindik burutu gabe, kanpoko guzia oso atzeratua". Aurten izan da ba larraka, eta baita marraka ere, hau da, hodei-marraka edo trumoi-hotsa.
Trumoi-hotsaren marraka urte guztirako etorri bada, trumoi-ira edo trumonira (Osmunda regalis) ira edo garoaren premia izango dugu. Ispastergo Xabier Laka Arrizubietak ederki gogorarazi digu berak dioen eran trumoi-idaren argazkia sarean zabalduz. Doniane-ira, Jondoni Joane-iratzea, sanjuan-iratze, sanjuan-garoa eta sanjuan-ira ere esaten zaio eta ekaitzetik babesteko doniene egunean bedeinkatu behar da, eta Azkuek, apaiz katoliko izaki, honela argitzen digu nola erabili: “Ereiñotza ta trumonirea, orduko bedeinkatuta, teilla-ganean atarian erre oi dira trumoi-egunetan: urtean enparetan direanak doniane-bezperan erreten doguz”. Ereinotza edo erramua Laurus nobilis da.
Atari baratze, soro, sagasti, belaze eta abar babesteko, garoaz gain lore sortak jartzeko ohitura ere bada, sanjoan sortak. Etxe eta eskualde bakoitzean sorta osatzeko lore aukeraketa berezia da. Sendabelarrak, errituetan erabiltzen direnak, xurienak, sasoi honetan loraldi bikainena dutenak, bakoitzak bereak.
Sortetan loreez gain belarrak ere izaten dira, baita hostoak ere. Oso gutxitan baina sortaren oinean landareen lurreko buruak ere ikusi izan ditut; oraintxe jasotzeko moduan dauden baratxuria (Allium sativum) eta tipula (Allium cepa) adibidez. Ikusi Ainara Riveras Irustaren argazkia, Mallabiko Goitako San Joan jaietakoa.
Oso aberatsa da udako solstizioaren inguruko landareen gurtza, eta zaharra; amaren ama naturaren gurtza, ez galbidera beste inora ez garamatzaten beste gurtza horiek bezala, diruarena, jainkoena… Landareek behinik eusten gaituzte, haiek gabe ez ginateke.
Landareen gurtzea eta agur ona kontu zaharra izango da, bedeinkazioaren beharra gero etorriko zen; behartutako beharra, sekta hagintariaren eginbeharra. Ohikoa da atarietan lizar arbak jartzea (Fraxinus excelsior); eta ederki dakigu lizarra dela sektaren bedeinkaziorik behar ez duen landare bakanetakoa, berez da bedeinkatua. Horregatik izango dugu gure artean, elorri zuriarekin batera (Crataegus monogyna), zuhaitzik babesleena.
Gure herriko sekta katolikoko apaizak ere badu, agidanean, horren berri, apaizetxeko atarian lizar adarrak jarri baititu.
Loratu da. Kostata baina loratu da, bai, arkakaratsa (Rosa spp.). Lore arin, mehe, hegalari itxurakoa da, arrosa bat da eta lorea ere arrosakara eta zuriaren arteko kolorea du. Urtero loratzen da lurrin fina zabalduz. Lore horiek destilatu egiten dira, ia erabat kosmetikan eta... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
David de Blasek abiatutako proiektua da Azpigorri Ahuntz Txorizoak, eta izenak argi uzten duenez, azpigorri arrazako ahuntzekin ari da lanean. “Urteetan industrian aritu nintzen lanean, baina pandemia garaian artzain eskolara joan nintzen, eta ikasketak amaitutakoan... [+]
San Roman auzoko jaietan bost neska adingaberi ukituak egiteagatik 18 urteko mutil bat atxilotu zuen Ertzaintzak Muxikan (Bizkaia). Udalak eta herriko Mugimendu Feministak elkarretaratzea deitu dute asteartean 20:30erako.
Ipurdia belztu egiten zaio. Tomate (Solanum lycopersicum) alea sano-sano ikusten da, landarean zintzilik, goitik behera begiratzen baitiogu. Buruz behera edo hankaz gora jarriz gero ipurdia beltz-beltz azalduko du. Ipurdian txanpon baten antzeko beltzune borobila, oso beltza eta... [+]
Hamabost urte baino gehiago daramatza martxan Bizkaiko Kimuak ernamuinduen proiektuak, baina hasierako bultzatzaileak erretiratu dira eta erreleboa hartu berri dute Mikel Landa Luzarragak eta Asier Iñigo Oraindik. Ernamuindutako kimu freskoak ekoizten dituzte batik bat,... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Ekoizleen eta kontsumitzaileen arteko zuzeneko harremanak sustatzeko asmoz azoka berria jarri du martxan Iruñeko Udalak, INTIA-Reyno Gourmetekin, Nafarroako Nekazal Produkzio Ekologikoaren Kontseiluarekin (NNPEK), Elikagai Artisauen Elkartearekin eta Bizilurrekin... [+]
Natura aspaldi deuseztatu genuen. Hori da gure kultura, natura deuseztatzea. Oinarrian, nekazaritzaren kultura, goldearen kultura, kultibatzea, berezko natura deuseztatzea da. Guk nahi ditugun mozkinak eta etekinak jezteko moduko “natura” dugu gurean.
Herri libre bat, Euskal Herriak erabaki lelopean, parte hartzera eta kaleak ikurrinaz betetzera dei egin du herri mugimenduak.
BiziLagunEkin desazkunde turistikoaren aldeko Donostiako plataformak ekainaren 15erako deitu du manifestazioa, Europa Hegoaldeko beste hainbat hiritako eragileek bezala. Turistifikazioa salatu eta hiri eredu alternatiboa aldarrikatuko dute.
Umetan aitarekin ikasi zuen Unai Zabala Zubelzu txaramarrak hurritz makilak egiten. “Perretxikotara joaten ginen bezala, makilak egitera ere ateratzen ginela gogoratzen dut, hamar bat urte nituela edo hasi izan nintzen”, dio. Urteekin, aitak jarduna utzi zuen, baina... [+]