Donostiako Gipuzkoa plazan diputazioaren jauregia dago. Jose Goiko udal arkitektoak diseinatu, eta Pariseko Garnier operan oinarritutako fatxada egin zuen. Azken solairuan, Marcial Agirre bergararrak 1883an egindako bost eskultura daude, Gipuzkoako pertsonaiak gorestea helburu dutenak: Urdaneta, Elkano, Okendo, Lezo eta Legazpi. Haien gaineko Gipuzkoako armarria zaintzen ari direla dirudi. Eraikuntza barruan, Inazio Loiolakoaren adbokazioa duen kaperaren aldarean, Elias Salaberriak santuari eskainitako koadro bat.

Horra, 1890ean amaitutako Foru Aldundiaren eraikin berrian, Euskal Herrian foruak galdu ondoren, gipuzkoarrak ordezkatzen gaituzten gizon itzaltsuak. Kasualitatea izan daiteke garai eta testuinguru berean pertsonaia ilustre horien eskulturak haien jaioterriko plazetan eraikitzea.

Eskulturek, aspektu formalak alde batera utziz, sinbologia eta testuinguru bat dute, eta aipatutakoak hiru espazio-denboratan aztertu behar ditugu; batetik, modernitateko esperientzia errealean, pertsonaia horiek bizi izan zirenekoan; bestetik, XIX. mendeko koordenatuetan, eskulturak eraiki ziren garaikoan; eta, azkenik, egungoan, etorkizunerako daukagun proiektuaren araberakoan.

Inperialismoa ezin da hartu historian garrantzirik gabeko pasarte bat izan balitz bezala. Historialari batzuek goraipatzen duten globalizazioa ezberdintasunezko harremanak ekarri dizkigun sistemaren sorrera da, eta horrek inplikazio praktikoak ditu konkistatzaile modernoak existitzen direlako. Munduko biztanle asko prozesu horren eta gizartearen barne desorekaren biktima izan zen, oraindik konpondu gabea.

Era berean, XIX. mendean, foruak galdu ondoren, aurreko mendeetan Espainiako Inperioko kolonizazioaren eragileak izan zirenak euskal herritarren ikur eta sinbolo jartzea ez zen arbitrarioa izan. Marko politiko bateratuan, lege-kodea jarri berri zuen estatuak aparatu pedagogiko bat bideratu behar zuen. Premiazkoa zen lotura emozionalak, euskaldunen benetako esentziak eta bertuteak irabazleen kultura besarkatu zuten horiekin lotzea. Politikarien maniobra tipiko bat da: euskaldunak, Espainiaren zerbitzuan eta inperioaren onurarako lanean aritutakoak estatuaren batasuna ordezkatzen.

Erratuko gara pentsatuz gero iraganaren desorekaren arrazoiak aztertu gabe historiaren norabidea aldatuko dela. Historialariak testuinguruan kokatu eta egin beharko duen galdera da ea zergatik aukeratu zen bidea ez zen izan gizon eta emakume gehienen onurarako. Kultura eta nazio ez-hegemonikoek lekua eduki behar dute historian. Koexistentziaren perspektibatik aztertu behar dugu historia, eta inoiz ez gure sistema ekonomikoak aurrerabidearen izenean bultzatzen duen distantziaren ikuspegitik.

Eskulturak suntsitzerakoan, kolonialismoa, arrazismoa... salatzen ari dira, eta deskolonizazio kulturalaren aldarrikapena legitimoa da. Alta, memoriaren eta egiaren etsai nagusiak ahanztura eta mitoak dira. Hortaz, XXI. mendeko interpretazio zentro batean (besteak beste, Gipuzkoa Passport-en bidez aldundiak eman nahi duen bertako historia saihesteko) pertsonaia horien uneak atzeman eta beste norabide posibleak aztertzeko bidean jarriko nituzke, John Bergerrek esango lukeen bezala, «etorkizunean itxaropena sorraraziko duen erresistentzia ekintza bat bideratzeko».