Koldo Artola: «Azken euskaldunak ezagutzea gazi-gozoa da»


2006ko maiatzaren 14an
Euskal Herriko bazter gehienetan ibili da etxez etxe euskaldunen, sarritan euren inguruko azken euskaldunen, lekukotzak jasotzen. Grabagailuaren Play eta Rew botoiak behin eta berriz zanpatzen aritzeak tendinitisa ere eragin zion orain pare bat urte.

Umetan ez zenuen euskaraz egiten ezta?
Ez. Gerra ostean beldur handia zegoen euskararen kontuarekin eta... Gure ama anoetarra zen, baina hiru urte besterik ez zituela izebagana bidali zuten Donostiara eta euskara ondo ulertzen zuen arren, hitz egiterakoan segituan egiten zuen salto erdarara. Aitak seguru asko hobetoxeago jakingo zuen baina oso gazterik hil zenez... Aitaren aita oso ezaguna izan zen garai batean Donostian, Pepe Artola. Idazlea zen, bertsoak egiten zituen eta entremes deitzen ziren hamar-hamabi minutuko bakarrizketak ere idazten zituen, gainera berorrek interpretatzen zituen Antzoki Zaharrean. Oso xelebrea izan behar zuen, jendea barrez jartzen omen zuen agertokira atera bezain laster. Kontrabajoa ere jotzen zuen Donostiako bandan, kaldereroen konpartsako zuzendari izan zen... Rosario bere arrebak ere idatzi zuen euskaraz. Bi horien aitak, gure birraitona Ramonek alegia, kantu famatu bat egin zuen, Sagardoaren graziya: "Goizean sartu tabernara eta/ ateratzen naiz azkena./ Egun guztian zurrutian da...". Pentsa!, horrelako familia eta gero guk etxean euskararik ikasi ez! Desastrea.

Azkenean ordea ikasi zenuen euskara.
Gure anaietarik bat apaiza da. Anaia horri kezka erne zitzaion nonbait gaztetan eta bizpahiru lagunekin Elbira Zipitriarengana joaten hasi zen euskara ikastera. Anaiarenak izan zuen eragina nigan, gero hamabost bat urterekin adiskide talde bat mendi bueltak egiten hasi ginen. Adarrara, Andatzara, Erniora... mendien eta erreken-eta izenak ikasiz lehendik bagenuen kezka hazten nabaritu genuen. Soldaduskara joan baino hilabete batzuk lehenago hasi nintzen euskara ikasten. Maria Dolores Agirre izan zen gure irakaslea. Lizentziatu ostean berriz horretara jarri, eta ikasi nuen euskara.

Erronkarirako bidea nola egin zenuen?
Mitxelenak-eta Erronkarira 1952an egindako bidaiari buruz irakurria nuen zerbait. Egun batean Idoia, taldeko bat, etorri zitzaigun bere osabak, José Estornes Lasak, prestatutako liburu bat eskuan zekarrela: Erronkariko uskara. Lagunok lokalean Bonaparteren mapa jarrita genuen. Eta han aritzen ginen berriketan ia 100 urte lehenago mapan euskaldun ageri ziren herri haietan euskaldunik geratuko ote zen asmatu nahian. Behin elkarri kaskoa berotu eta lagun batzuk Izabara joan ginen. Han geundela José Estornesekin egin genuen topo. Esan zigun Uztarrozera zihoala emakume bat bixitatzera eta ia nahi al genuen berekin joan. Estornesekin joan eta Balbina Ederra ezagutu genuen.

Hurrengo urtean hasita, hamar bat urtez hutsik egiteke, urtero itzuli ginen Izabara emaztea, alaba txikia eta hirurok hamar-hamabost egun pasatzera. Tapiatarren ostatuan egoten ginen, oso familia atsegina zen. Etxekoandreari galdetu nion ea zaharrenen artean geratzen ote zen euskaraz bazekienik. Eta esan zidan Katalingarde etxean banuela andre bat baina sorra zela. Orduan fitxa batzuetan letra handiz galdera batzuk idatzi, «Zer eguin duzu gaur?» eta tipo horretakoak eta han joan nintzen magnetofoia eta Estornesen liburua besapean nituela, ilusioz gainezka, Katalingardera. Kax-kax-kax jo nuen atea eta alaba atera zitzaidan. Esan nion zer nahi nuen eta ezetzaren beldur nintzen arren, irribarre egin eta esan zidan: «Barrura!», eta horrelaxe hasi nintzen. Egundoko poza sentitu nuen. Antonia Anaut Garde zuen izena emakume hark. 1971. urtea zen. Hamar urte lehenago ez nekien euskaraz.

Gero Uztarrozen Doroteo de Migel ezagutu nuen, gaurko Izabako alkatearen aitona. Hark guttixeago egiten zuen euskaraz, dorpexeago. Baina oso irekia eta borondate handikoa zen. Doroteok esan zidan bazuela kosino propio bat, lehengusua, Fidela (Bernat) izenekoa.

Doroteori zor diozu orduan Fidela ezagutu izana?
Bai. Fidela-eta Uztarrozen egoten ziren udaldian baina bestela Iruñeko La Milagrosa auzora joanak ziren bizitzera. Eta Iruñean ikusi nuen lehendabiziko aldiz. Doroteoren partez gihoazkiola esan eta «sar bitei, sar bitei» (sar bitez) erantzun zigun. Oso gustura egoten zen euskaraz hitz eginez. Senarra ere han egoten zen eta Fidelak esaten zigun harengandik «éste no habla pero entiende todo» eta gizonak berriz «ésta, cuando nos casamos, hablaba el vasco como si estuviera leyendo el periódico», erraz egiten zuela adierazteko.

Elkarrizketatzera joan zaren jendea beti egon al da zuri laguntzeko prest?
Beti ez, baina gehienetan harrera gozoa egin didate. Ez daukat ahazteko aurrenekotik euskara bazekienik ukatu zidan fraide salestarra, Joakin Garrues, Ilurdotzkoa. Gurasoek bazekitela baina berak ezetz. Nondik edo handik hitzen bat ateratzeko ahaleginean txerri hiltzeaz galdetu, berari nonbait grazia egin, eta «biher dugu matatxerri!» esan zuen. Hiru hitz horien atzetik beste mordo bat ere esan zizkidan. Bukaerarako lagun egin nuen eta askotan joan nintzaion bixitan. Egun batean hara heldu eta Garrues zaintzen zuen ilobak esan zidan erorikoa izan zuela eta ohean zegoela. Egundokoa hartu zuen, aurpegia dena ubelduta zuen, eta hala ere galdeketa egiteko prest zegoela esan zidan. 87 urteko agureak, hartutako zartakoagatik grogy egon zitekeenak "ya puede empezar" esatea, izugarria izan zen.

Ia beti euskararen mugetako informatzaileekin aritu zara. Jende horiek kontziente al ziren azkenak zirela?
Bai, bai. Mariano Mendigatxa bidangoztarrak Azkueri bidalitako eskutitzetan esaten dio saiatzen ari zela bilobaren bati euskara irakasten baina zaila zela eta nahiko etsita ageri da. Zaraitzuko Espartzan berriz ezagutu nuen andre bat lau biloba zituena. Bi gazteenak berekin bizi ziren etxean. Hamar urtekoak "a mí, abuelita, no me hable en vasco" esaten omen zion, gazteenagatik aldiz kontatu zidan: "Korrek ikasiko luke. Erraten dakot: Marinica konta zagun berriz!". Eta hogeira arte kontatzen omen zuten eta gero berrogeira arte. Marinica hori gaur egun Erronkari herriko euskara irakaslea da. Lanpostu horretarako izendatu zutenean emaztea eta biok propio joan gintzaiozkion eta esan nizkion bere amonari hainbeste urte lehenago jasotakoak. Hunkitu egin zen.

Zer sentitzen zenuen zuk azken euskaldunekin hitz egitean?
Sentimendu gazi-gozoa da. Alde batetik poz handia ematen dizu azken euskaldunen arrastoan ibili eta gero bateon bat ezagutzen duzunean. Horietakoren bat harrapatuz gero zer egingo duzu ba? Aprobetxatu eta goxo-goxo egon, badakizu-eta handik bi, lau edo zortzi urtera joan egingo dela. Aldi berean konstatatzen ari zara handik oso gutxira badoala itxuraz azkenekoa den hori. Ez nuke jakingo sentimendu hori nola eman aditzera.

Ze motibazio izan duzu lanerako?
Euskaltzalea naiz, hori garbi. Kontzientzia jende askok dauka, beste gauza bat da konszientzia. Alegia konturatzea momentuan bertan hizkuntza galzorian dagoela.

Gaurko ikerlari gazteekin ere baduzu hartuemana.
Batzuk ezagutzen ditut. Orain dela urte erdi Itzaltzun familia duen gazte batek deitu zidan esanaz lagun batek koaderno bat eman ziola, eta koaderno horretan euskarazko mila eta gehiago hitz daudela Esparzako bi gizon zaharrek bilduta. Pentsa zer den hori, erakusten du gorde nahia-edo, nonbait gizon horiek bazuten ondorengoei utzi nahi zieten zerbait.

Ohorezko euskaltzain ere egin zaituzte denbora asko ez dela.
Zeinek esango zuen hori! (barrez).

Euskararen geroa nola ikusten duzu?
Nik ikertutako lekuetan oso egoera desberdinak daude. Irurtzundik Aezkoara bitarteko eremua oso handia da eta herriak oso txikiak dira, husten joan dira eta petrala da hor etorkizuna. Dena dela han suertatu izan naizenean beti egiten ditut hitz batzuk umeekin eta euskaraz erantzun izan didate gehienetan.

Tia Fidelaren grabagailua

Koldo kontu-kontari hasi eta denbora asko pasa baino lehen hasi da grabagailua kerak egiten inori baimenik eskatzeke. Halako batean berriz stop egin du eta ez dugu asmatu tramankulua atzera berriz martxan jartzeko modurik. Berehala eskaini digu Koldok berea, eta ganbarara abiatu gara grabagailu bila. Hizkuntzalari baten bulegoaz izan daitekeen-eta irudi erromantikoena asetzeko modukoa da Koldo Artolak liburuz mukuru apailatuta duen txokoa. Ate ondoan txukun-txukun jarrita Auspoa bildumako ale guztiak dauzka. Eta liburu horien gainean musika klasikoko CDak, anitz Haendel-enak, «melomanoa naiz, oso Haendelianoa, horrela esan baldin badaiteke behintzat». Eta CD horien gainean mapak. Koloretako txintxeta mordo batek zulatutako mapak. Denetan handiena Bonaparteren euskalkiena. Koldok Sanyo markako grabagailu beltza, marra berdeekikoa, atera du kaxa batetik eta han gelditzeko aitzakiarik gabe utzi gaitu. Ostera ere beheko egongelara itzuli gara.
Elkarrizketa bukatzean galdetu diogu Koldori ia guri utzitako grabagailu hori bera erabili ote zuen Fidela Bernatek elerraitan ziona grabatzeko. Eta bai, ARGIArako egindako elkarrizketa hau bezalaxe jaso zuen tramankulu horrek orain dela mende laurdena baino gehiago Erronkaribarko azken euskaldunaren testigantza.

Egindako lana

Aranzadi elkartekook Euskal Herriko Atlas Etnolinguistikoa egin genuen. Horretarako Iruñetik iparraldera dauden herri koskorretan azken euskaldunen peskizan ibili nintzen, eta hiriburutik oso gertu topatu nituen, sei-zortzi kilometrora: Anotzen, Ezkabarten, Olaibarren, Odietan...
Orduko elkarrizketa gehienak ez ziren publikatu eta Aranzadin gure saileko buru zen Fermin Leizaolak esan zidan: «Kontxo, ba polita litzateke egunen batean euskararen Nafarroa hegoaldeko mugari buruzko lana egingo bazenu». Orduan Pedro de Yrizarri laguntza eskaini nion aditzari buruz egiten ari zen lanerako. Izan ere konturatu nintzen Nafarroako eta Iparraldeko datu gutxitxo zuenez herren geratu zitekeela lan hori. Guztira hamalau bat urtez ibili nintzen inkestak egiten. Nafarroakoak bukatzean berriz, Bidasoaz iparraldeko datuak behar genituela jabetu eta Lapurdiko kostaldetik hasi eta ttapa-ttapa Eskiularaino. Hainbeste urtetako lanaren fruitua duela hiru urte-edo argitaratu zen. Orduz geroztik Leiozaolak iradokitako lanarekin ari naiz. 35en bat herri ditut Ziordiatik Uztarrozera, Nafarroako euskararen hegoaldeko muga egiten dutenak. Laster kaleratuko dugu.


Azkenak
2024-03-31 | Julen Azpitarte
Zinearen historiako film-kontzerturik “onena”

Oscar sari andana jaso zuen The Silence of the Lambs (1991) thriller-a zuzendu zuen Jonathan Demme (1944-2017) zinegile estatubatuarrak estreinatu zuen zineak inoiz eman duen kontzerturik onena: 1970eko hamarkadaren erdialdean New Yorken eratutako Talking Heads taldearen Stop... [+]


"Enpresa pribatuen esku utzi da segurtasun publikoaren norabidea"

Ertzaintzaren azken hamarkadako bilakaera teknologikoa aztertu du bere liburu berrian Ahoztar Zelaieta ikerketa kazetari, kriminologo eta ARGIAko kolaboratzaileak. Segurtasunaren industria ikertu eta Ertzaintzarekin duen lotura plazaratu du, La Ertzaintza que viene... [+]


Campi Bisenzioko GKN fabrikan batu dituzte langile borroka eta ekologismoa

2021eko uztailaren 9an jaso zuten kanporatze abisua Campi Bisenzioko GKN lantegiko 422 langileek. Biharamunean berean abiatu zuten fabrikaren okupazioa eta orduz geroztik bertatik dabiltza borrokan, deslokalizazioaren aurkako borroka zena bestelako industria eredu baten aldeko... [+]


Judith Bilelo Biachó
"Erakundeek ez digute lagunduko, guk geure hizkuntzan hitz egitea lortzen ez badugu"

Judith Bilelo Biachó gure artean izan zen iragan udazkenean, Garabideren Aditu programaren karietara. Ekuatore Ginean jaioa (Malabo, Bioko, 1975), bubi etniako kide da, bubiera hiztun eta hizkuntzaren aldeko militantea. Iraganaz bezainbat mintzo da orainaz, geroari... [+]


Eguneraketa berriak daude