Si en 1785 viaxásemos á Igrexa de Abando en Bilbao, veriamos a un neno de 9 anos vindo de Okondo en Álava. Foise a estudar o oficio de veterinario a casa da súa tía. Máis tarde, con menos de 20 anos viaxou a Gipuzkoa para loitar contra Francia. Ao seu regreso casou e pronto se converteu nun dos habitantes máis destacados de Abando, escritor e intelectual. José Pablo Ulibarri Galíndez era o mozo que tiña graza.

Os textos daquela época non son moi útiles para entender a educación íntima e política dos homes e mulleres, e non podemos saber exactamente que pasou na vida deste mozo, para chegar a ser o señor José Pablo Ulibarri que coñecemos, pero teño algunhas ideas respecto diso. Sen dúbida, o lugar de nacemento tiña a súa importancia. Como dicía o propio Ulibarri, "Okondoko herria é/ euskaldun bere izatia". A este respecto, dános máis información: ao parecer, tiña dúas escolas, que falaban en eúscaro, asociadas a dúas parroquias. E había outra escola para aprender a facelo en castelán, para quen querían emigrar a Sudamérica. Por iso, seguramente, o propio Ulibarri viviu demandando e escolarizouse en eúscaro.

Logo, no pobo que viviría na idade adulta, en Abando, tería moito que ver na súa traxectoria vital. De feito, en Abando xurdiu un pequeno grupo de afeccionados á cultura vasca xunto coa floración da imprenta en terras vascas. Non se centraron na rede de armarios, adquiriron boas posicións sociais e traballaron a favor do eúscaro, tanto nas institucións como no público. O noso José Pablo, por exemplo, chegou a ser alcalde. Como era un cargo colexiado, traballou con outros homes. E quen? Hai Eleuterio Basozabal, marido da escritora Bizenta Mogel. Mogel, Basozabal, Ulibarri e outros, xuntos espertaron e impulsaron un ambiente transformador.

Entre outras cousas, comezaron a publicar os bertso-paperak, que inventaban panxoliñas, imprimíanos e logo distribuíanos nos portais. E estas cancións usábanas para difundir as súas ideas achega do eúscaro, facendo da do eúscaro unha cuestión litixiosa. Naquel sementeiro, un pouco antes das Guerras Carlistas, uns anos antes do nacemento de Sabino Arana, penso que ensinaran o eúscaro como un alicerce e construído a conciencia moderna de Euskal Herria.

O noso alto Ulibarri é unha excelente fonte de investigación. Gardou as súas cartas de 1823 a 1844 e outros documentos e, con atención, completou a colección coñecida como Libro de Cartas. É un tesouro de valor incalculable, eu creo, e seguramente aínda hai que descubrilo ben. Aínda que en 1975 a Deputación de Álava publicou o facsímil, é dicir, publicouno en forma de manuscrito bruto, como eu sei, non se realizou aínda a transcrición completa deste traballo, nin a dixitalización do texto.

Polo momento, só se transcribiron algunhas partes dispersas dos artigos que se poden atopar en cada un deles. Nestas partes, por exemplo, podemos ler como determina que este traballador terá que facer a lingua da súa casa (“a que se garda en casa de Ulibarri”), ou coñecer as relacións que mantiña con varios vascófilos de todos os lugares de Euskal Herria, ou coñecer a súa máxima principal: facelo en eúscaro sempre que sexa posible e, sobre todo, facelo sempre en eúscaro cos euskaldunes. En realidade, unha máxima sinxela e eficaz, como o propio Ulibarri. Outra bonita anécdota é a relacionada coas actas do Concello de Abando. El tiña que recoller a acta, pero tíñao que facer en castelán, legalmente obrigado. Non lle facía ningunha graza. Por iso, comezou con pena o ano 1826: “Entra máis no ano 1826, na lingua castelá, esquiriunida”.

En canto á política institucional, tivo un ambicioso plan: quixo impulsar oficialmente a educación en eúscaro na Deputación de Bizkaia. Aí empezou a atarse a el, para presentar a súa proposta nas Xuntas Xerais en 1829. Pero sufriu un grave accidente e tivo que quedar en casa, imposibilitado. Nunha das súas cartas conta á súa muller as circunstancias do accidente: "Cando ía abaixo ao nove da noite, ao pasar con luz na miña man a pé, pisei tres ou catro castañas involuntariamente, escorregueime pola segunda metade da miña segunda picada; hoxe no medio dos corpos gardados e brandos recibín un golpe de astrapal de cravo (...) e na cabeza apresureime o aire mal que me fixo"

E así terminou o soño deste alavés de converter o eúscaro na lingua da escola. Pero, bo, as sementes sempre se gardan nalgún sitio, non?