Antton Ezeiza: Zinema, Projektu Nazional Baten Barnean
Azkeneko "Ikuska"rekin eta Imanol Uriberekin "ex aequo" eman dioten saria jasotzen egon behar zuen mementu berean izan ginen berarekin ondoren doakizuen elkarrizketa grabatzeko. Horrelakoetan esan ohi den legez, "en un lugar del Pais Vasco francés". Izan ere, bere bigarren herbeste honetan (lehenengoa Mexikon pasa zuen) mintzatu gara elkarrekin, pasatako ibileraz, gaurko arazoetaz eta etorkizuneko esperantzaz.
Antton zinemagizona da kopetatik oinetara. Ez dugu uste gainean sei luzemetraje izango dituen jende asko dagoenik gure artean, eta horrek pisu moral bat ematen dio bistan dagoen bezala. Eritziak eritzi, experientziak badu bere pisua eta hari eman diogu hitza.
ARGIA.- Non eta noiz koka genitzake zure karreraren lehen pausuak?
ANTTON EZEIZA.–Ni Donostian sortu nintzen 1935 urtean. 1956an eta soldaduska bukatu eta gero zinemako eskolara abiatu nintzen. Nik ordurako banuen sentimendurik alde horretatik ez zegoela ezer egiterik. 1956an–eta niretzat bederen– etxetik aldegitea, familiarekin puskatzea, ezkertiarra izatea eta guzti horrek bazeukan halako kutsu españolista bat. Ia esan dezaket mementu hartan euskal munduarekin puskatzea exijentzia bat zela, euskal mundu horrek beste guztiarekin puskatzea galerazten zuen neurrian. Eta ez euskal sena fatalagatik (ama Larraulgo baserrikoa, aita Oiartzungoa, e.a.), nolabaiteko giro euskaldunik ere bagenuen, baina hamazazpi edo hemeretzi urteko haustura tipiko horrek garai hartan esan nahi zuen euskal munduarekin puskatu beharra eta ni soldaduskara joan aurretik komunista egin nintzen baina Espainiako partiduarena, ez bait zegoen euskal komunistarik.
A.– Gainera, Madrila joan zinen eta horrela areagotu zen dudarik gabe euskal munduarekin hauste hori...
A.E.- Eta ez hori bakarrik. Nik uste dut Madrila edo Parisa baldin bazoaz zientzietako karrera bat ikastera, bada teknikak ikasi eta bueltatzerakoan desnazionalizazioa ez da hain handia. Baina ni zinema ikastera joan nintzen, eta karrera hori ideien arloan desarroilatzen da, projekzio kultural horrek areagotzen du desnazionalizazio hori eta erabatekoa bilakatzen du.
A.–Garai haietan hasi al zinen iadanik filmeak egiten?
A.E.– Nire lehen filme espainiarra 1963an egin nuen, eta zinemagile espainiar ezkertiarraren eredu azpian lau filme egiten ditut. Lehenengoa Andaluzian pasatzen da, hirugarrenak Antonio Gades dauka aktore bezala...
A.–Filme horiek laburrak al dira?
A.E.–Luzeak, luzeak, aktoreekin eta guzti. "Nuevo cine español" delakoaren fundatzaileetako bat naiz, Saura eta beste batzurekin batera. Pentsa lau luzemetraje egin nituela, ez da hain gutxi. 1970an ixten da ziklo hori, zinema espainiarraren ziklo hori. Laugarren filmea 1969an egin nuen, eta ez da kasualitatea suizidio batekin bukatzea, kontutan hartu behar bait da garaiko giroa nolakoa zen, etabar, etabar.
A.–Nola hasi zinen berriro euskal giroarekin kontaktuak hartzen?
A.E.- Nire ustez esan daiteke 1967tik aurrera -ETAren V. asanbladatik aurrera gutxi gora beherahasten dela posible bihurtzen Euskadin euskalduna eta gorria izatea. Hau da, borroka nazionala eta borroka soziala biak batera eramaterik badagoela. Orduan hasi nintzen paraleloki hemengo jendearekin kontaktutan eta badago pertsona bat nire garapen pertsonalerako hil ala bizikoa: Joxeba Etxebarrieta. Juizioak izaten zituen astero Madrilen eta nire etxera etortzen zen anaia balitz bezala. Euskaldun bat independentista eta abertzalea dena baina aldi berean ezkertiarra aurkitzeak, tripa guztiak nahasten dizkit.
A.–Dena dela urruti egoteak galeraziko zizun euskal munduarekiko hurbilketa hori, ezta?
A.E.- Ez, begira. Bada beste datu bat oso inportantea. Nik Cubara egin nuen lehenengo bidaia 1966an eta gezurra badirudi ere nik Euskadi Cuban deskubritu nuen: hasteko konturatu nintzen partidu komunista espainiarrarena kaka zaharra zela, eta bigarrena han gauzatutako borroka posible zela beste nonbait ere eramatea, hau da, eta desberdintasun guztiak salbatuz borroka soziala eta borroka nazionala posible dela, irabazi dutela eta gainera borroka armatuaren bidez eraman dutela aurrera. Hori dena deskubritzeak Euskadiko borroka deskubritu arazi zidan.
A.– Halere, Madrilen segitu zenuen bizitzen.
A.E.- Bai, 1970rako bukatuta nago zinemagile espainiar bezala, baina 1973 arte Madrilen bizi naiz eta urte horretan etortzen da polizia nire bila eta herbestera aldegin beharra daukat. Eta Mexikora.
A.– Mexikon berriz zure zinema karrerari eusten diozu, ezta?
A.E.– Ni Mexikon egon nintzen 73tik amnistiaraino, 1 977raino. Bitartean, bi filme egin nituen, horietako bat "Mina". Filme hau ez da euskal filma bat, baina baditu elemendu batzu euskal mundutik hartutakoak, Mexikoko independentziaren gerran kokatzen da baina problematika independentista, sektore sozialena, etabar, berdina ageri dira. Pertsonaia, Mina, Mexikoren alde borrokatzen duen euskaldun bat da, eta badira beste zenbait elemendu horrelakoak. Euskalduna dela esaten ni azkena izango nintzateke, baina bai esango nuke Euskadiko borrokarekin konprometitutako batek egindako filmea dela. "Mina viento de libertad" horretaz aparte beste filme bat egin nuen, askoz komertzialagoa, eta 1977an amnistia etorri garaiez Euskadira bueltatu nintzen.
A.–Beste filme hori nolakoa zen?
A.E.- Filme poliziakoa da. Ez du interesik, polita da, baina erabat kontsumorako egina dago, ez du interes ideologikorik. Ganster mexikoarren filme nihilista bat da, baina kanadar batek Singapuren egindako filmea izan zitekeen, ez du identifikazio seinale berezirik.
A.– Handik bueltan Euskadira itzuli zinen, zergatik ez Madrila?
A.E.– Egia da ni zuzenean Donostiara etortzen naizela, burutik ere ez zaidala pasatzen Madrila joatea. Eta hori bi arrazoirengatik, hango mundua niretzat agortua dagoelako, eta bestetik Euskadin dagoeneko zinemagile bezala badagoelako lan egiteko eremu bat lehen ez zegoena. Diktadorearekin borroka aurrez aurrekoa zen, abangoardia armatua estatuaren kontra, ez zegoen beste aukerarik. Argalak esan ohi zuen garai haietan euliak kainonazoz hiltzen genituela, eta oso ondo, baina 77rako giroa aldatua zegoen, bazegoen posibilitate bat lan egiteko eta nire lekua hemen zegoen, Euskadin.
A.– Zinemagile espainiarra izan ondoren, eta kosmopolita ere izatetik pasata, euskal zineman aritzea erabaki zenuen. Zein abiapuntu hartu zenituen zure lanerako?
A.E.– Niretzat inportanteena ez zen filme bat gehiago edo gutxiago egitea, baizik eta euskal zinema nazional batetarako oinarriak sendotu. Nik ulertzen dut jende gazteago batentzat planteiamendu horiek balio ez izatea, eta igoal esango didate "noski, hik egin duk eta", eta nik konprenitzen dut hemeretzi urteko gazte batek bere ilusioak bete nahi izatea, baina alde horretatik kontutan hartu ni bueltan natorrela guzti horretatik: berrogei urterekin sei filme luze egin ditut, Cannes eta Veneciako zinemaldietan izana naiz... alde horretatik zinemagile baten ametsak beteak ditut. Orduan, hona etortzerakoan pentsatu nuen nire izenaz baliatuz filme bat edo bi egiteko dirua lortu baino hobea izango zela euskal zinema batetarako oinarri sendo bat jartzen hastea.
A.–Sasoi honetan, ia behartutako galdera dirudi honakoak, zein baldintza bete behar ditu filme batek "euskal" deitura jaso ahal izateko?
A. E.– Niretzat garbi dago, Euskadin egina izatea, bertako jendearekin baina horretaz gain euskaraz egina egotea. Niretzat, euskal filme batek gutxienez egin behar duena zapalketa ez iraun araztea da, eta horregatik egon behar du euskaraz, eta horregatik lagundu behar du identifikazio nazionalaren birreskuratze prozesu horretan.
A.- Baldintza teorikoak horiek izanik, praktikan zein eragozpen aurkitzen dituzu?
A.E.– Hasteko, iruditzen zait luzemetrajerako prestakuntzarik ez dagoela, ez pertsonala eta ez kolektiboa. Hizkuntzaren problema dago haseratik, baina ez azaletik begiratuta, zeren dokumental bat egiteko aski zaizu euskararen ezagupen oinarrizko bat edukitzea baina aktoreekin lan egiteak beste maila bat eskatzen dizu. Fikzioak, gorengo expresiobidea den neurrian, eskatzen dizu dagoeneko finkatua egotea gauza pilo bat: dramaturgia, hizkera maila guztiak, eta hori guztia airean dago oraingoz. Badirudi beste nazioetako zinemak erabakia daukala iadanik aktoreak mogitzeko era berezia, argiaren tonalitate berezia, eta horrek egiten du zinema italiarrak edo frantsesak modu berezi bat edukitzea beretzat. Euskal zinemarekin posible izateaz gain, derrigorrezkoa dugu estilo berezi hori lortzea:
A.– Planteiamendu horiekin, zer zentzu izango luke filme konkretu bat subentzionatzea?
A.E.- Ni ez naiz joango inongo iniziatiba pribaturik gaitzestera, baina nire ustez subentziotarako politikak globalagoa izan behar du, eta hala komentatu izan diet dauzkagun autoritate baskongadilo hauei. Subentzionatu behar dena ez da projektu konkretu bat, plan orokor bat baizik. Hau da, filme baten projektu osoa subentzionatu baino aktoreen zenso bat egitera konprometitzen badira, hizkeraren azterketa bat egiteke arduratzen badira, etabar, etabar. Finantziatu behar dena gure filmografiaren oinarriak ikertzea da, filme hau edo bestea finantziatzea absurdoa iruditzen zait. Horretarako beste nazioetan nola eraman den ikustea komeniko litzateke.
A.- Baina ba al dago beste herrialderik eredu bezala har dezakegunik?
A.E.- Honelako korapiloetan, nire ustez antza handiagoa daukagu hirugarren munduko herrialdeekin bestelakoekin baino, ez desarroilo ekonomikoaren aldetik, zeren garbi dago herrialde industrializatu bat garela etabar, baina bai herrialde horiek ere birrafirmazio fase batetan dauden aldetik. Esate batera, adibide hobeago iruditzen zait Mozambiquen zinematografia nola ari den eraikitzen jakitea, Alemaniako azken mugimenduak ezagutzea baino, eta ez zinema mozanbikearra egin behar dugulako ("EI Pais"etik eta, beti salatzen diguten linea horretatik «tercermundistak, curas, furibundos»), baina ministerio baten kultur bokazioaren aldetik askoz jakingarriagoa da beste edozein baino.
A.–Eta hori guztia ikertzea ez al da asmo handiegi bat?
A.E.–Beno, ez dakit, baina nire ustez garbi dago egunen batetan euskal zinema bat edo euskal literatura bat egoteko gaur egun egin behar dena gehiago izango dela azterketa kontutan ekintza kontutan baino. Eta horrek mementu batetan suposatu dezake tipo baten karrera izorratzea, baina hori norberak ikusi behar du. Agian erdarak aurrera jo zuen gramatikoen azpilan bati esker edo bestela mementu batetan Cervantes bat atera zelako. Bakoitzak aukeratu behar bere bidea.
A.– Badirudi elkarrizketa altura honetara iritsita, "Ikuska" projektuaz hitzegitea egokitzen zaigula.
A.E.- "Ikuska" filmeen projektua mikroprojektu bat da baina linea horren barnean adibide gisa balio dezake. Bakoitzak banan banan izan dezakeen balioaz gain, badute orokorrean balore komun batzu. Adibidez, nik saioa egin nuen "Ikuska" bakoitza tipo desberdin batek egin zezan, eta saiatu nintzen bestaldetik ere bateriak kargatuta zegoen jendea izan zedin. Adibide garbiena niretzat Koldo Izagirre da, aurretik hainbat liburu idatzita zegoena, etabar, etabar. Eta hizkuntzari buruz, esate batera, oso experientzia polita izan da "Ikuska"rena, zein hizkera mota, zein proportziotan, etabar. Kultur politika baten barnean eginak daude. Izan ere, "Ikuska" filmeek hamaika akats izango dituzte baina badute bertute handi bat, kultur politikazko ikuspegi batetatik ikus daitezkeela alegia.
A.- Zein neurritan balio izan du "Ikuska'' experientziak aurretik aipatutako euskal zinemaren projektu horretarako?
A.E.–Normala den bezala, limitazioz betetako projektua izan da "Ikuska"rena. Hasteko, subentzioa erdi instituzionala izan da, Caja Laboralarena etabar, horrek dituen limitazioekin. Bestalde, filmeak egin dituen jende asko ere ez hain bokazionala mundua konpontzeko orduan. Baina limitazio guztien gainetik badira printzipio batzu aurrera atera ditugunak, eta hori inportantea izan da. Gonbarazio batera, kultur operazio osoa bakoitzaren obra konkretua baino pisudunagoa dela garbi gelditu da nahiz eta batzutan borrokak sortu hori dela eta. Euskararen kontua ere ez dugu zentimetro batetan ere traizionatu egindako hamalau "Ikusketan".
A.– Zeuk aipatu duzu berez antiinstituzionala zarela. Zerk eraman zintuen «Ikuskak» zirela eta instituzioetatik diru bat onartzera?
A.E.- Beno, hasteko ez nuen dirurik hartu instituzioetatik. Caja Laborala ez da ministerio bat eta horretaz gain, Caja Laborala eta Banco de Vizcaya ez dira gauza bera. Hau da, kapital pribatuaren barnean ere matizatuenarekin ari nintzela. Konturatu behar duzu kultur ekintzetan garestiena zinema dela, eta operatibo bat errentable bihurtu behar duzu. Poema bat idaztea erlatiboki merkea da, baina "Ikuska" izeneko poema batek milioi t'erdi balio ditu. Garbi dago iniziatiba abertzale, ezkertiar eta antiinstituzionala infinantziablea zela alde horretatik. Posibilismorik edo instituzionalismorik egon daitekeen aldetik, prest naukazue kritikarako, baina aldekoak eta kontrakoak mahai gainean ikusi eta gero nik baiezkoa erabaki nuen.
A.–Limitaziorik ekartzen al du tematika aldetik horrelako finantziaketa batek?
A.E.- Noski. Gainera, ez zegoela bakarrik Caja Laborala, Orbegozo Fundazioa ere tartean zegoen. Orduan eztabaidatu genuen eta behetik tope bat ipini genuen eta goitik beste bat. Behetik hasita, nik puntu batzu nituen rebajatu ezinak: Euskadi nazio bat dela, eta zazpi herrialde dituela. Goitik ikusita, ezingo nituen aipatu horrek ekartzen dituen ondorio politikoak, etabar. Puntu horretan, balorazio bat egin behar nuen: pena merezi al du kultur projektu horrekin aurrera segitzeak? Baietz pentsatu nuen eta gaur arte. Beste heirrialde batetan, nazio problemarik ez balego, ez nuke onartuko, baina Euskadin onartu nuen tematika aldetik plegamendu hori.
A.–Kritikarik jaso al duzue gelen limitazio horregatik, hau da, aldez aurretik ikuspegiaren planteiamendu konkretu bati uko egin behar horretatik sortzen den limitazioarengatik?
A.E.– Kasu konkretuago bat aipatuko dizut: Iribarren omenaldiaren diruaz egindako "Euskara eta kirola" hiru laburrak. Gai aldetik begiratuta planteiatzen den tematika heroe positiboaren moldeen bitartez mugitzen dira, Everest eta Zabaleta, estropadei buruz, futbola, etabar. Areago esango nuke, filme horiek inglesez baleude, ia ia faszismoraino tratamendua izango lukete. Baina hemen problema oso bestelakoa da, haurrak futbolera erderaz jolasten dira, eta orduan ikustea Iribar eta Kortabarria euskaraz hitzegiten, horrek berak badauka balore bat eta balore horrek eraman gaitu beste horretan amore ematera.
Eta tutbolari buruz mintzatzerakoan, ez ditut haren zikinkeria denak kontatzen, beste ikuspegi klasiko bat baizik.
A.- Erdaraz ez zenuke horrela egingo agian.
A. E.- Horixe. Dudarik ez dago zinemagile espainiarra bezala ez nintzatekeela arituko Madrilgo Kutxak ordainduta Vallecasko hizkerari buruz filmeak egiten. Horixe da desberdintasuna.
A.- Lehen aipatu duzu euskal zinemari buruz teorizatzera dedikatu behar dugula eta igoal ez hainbeste filme bot edo bi egitera. Praktikan ez al da kontraproduzentea gertatzen jokabide hori?
A.E.- Betiko eztabaida duzu hori: zer da beharrezkoena, nobela pilo bat edo orientabide nobelistiko bat. Baina eske zineman areagotzen da korapilo hori, zeren filme bat egiteko behar dituzu aktoreak, kamara, zuzendari artistikoa, montadorea eta beste mila pertsona gehiago. Konplexutasun mekanikoa askoz handiagoa da. Ni erruduna izan naiteke, eta aitortzen dut, agian polikiegi joateagatik baina nire deskargurako esan behar dut inori ez diodala trabarik jarri. Gerta zitekeen norbait ateratzea, eta pum, filme sorpresa bat egitea, baina orain arte egin direnetatik nire ustez ez da batere atera ezaugarri horiek betetzen dituenik.
A.–Azken urteotan egin direnetatik ez al da batere salbatzen zure ustez?
A.E.–Nik ez dut esaten salbatu edo ez salbatu, nik ez dut filmerik anatemizatzen. Nik Pontecorvori ez diot anatemarik ipintzen, esaten dudan gauza bakarra eta haren filmea ez dela zinema argeliarra inondik ere, nahiz eta hari esker Argeliaren aldeko kontzientziatze lan handia burutu. Nik ez nuke inorekin haserretu nabi, baina zergatik pentsatu behar dut "Segoviako ihesketa" euskal zinema denik? Pertsonaiak euskaldunak dira, etabar, baina nik aipatu dudan projektu orokor horri ez diote batere laguntzen, hori niretzat ez da euskal zinema. Baina hori bai, horrek ez du esan nahi filme horiek baztertzen ditudanik, hori ezta pentsatu ere.
Jexus IJURKO
«Orain arte egin diren filmeetatik, batere ezin da kontsideratu euskal filme bezala».
Antton Ezeiza gaztea, argazkian Luis Buñuel zinemagilearekin batera.
«Egindako hamalau "Ikusketan" euskara kontuetan ez dugu zentimetro batere traizionatu».
19-23
GaiezKulturainemauzendariakEZEIZA1
PertsonaiazEZEIZA1
EgileezIJURKO1Kultura
