Donostiako Zinemaldian aurkeztu zenuen pelikula, aipamen berezia ere jaso zenuen epaimahaiaren partetik. Ordutik denbora pasatuta, zelan zaude? Zer sentsazio dituzu?

Oraindik, egia esan, asimilatzen ari naiz. Oso ederra izan da, emozio asko izan dira, gauza asko nahasten dira. Alde batetik, Zinemaldian aurkeztea nire lehenengo lana, New Directors bezalako sail batean, profesionalki oso momentu garrantzitsua da; eta gero, bestalde, emozionalki ere bai, hemen, Donostian, baitaude asko maite ditudan pertsonak, familia eta abar, baita pelikulan bidelagun izan diren pertsona asko ere. Pelikula haiekin partekatzea oso hunkigarria izan da, eta aipamena jasotzea oso ederra. Oso pozik nago, oro har, oso sentsazio onarekin. Baina baita nekatuta ere: hainbeste emozio bata bestearen atzetik, intentsitate handikoa izan da. 

Azaroaren 28an estreinatuko da pelikula zine aretoetan. Ze iritzi jaso duzu dagoeneko ikusi dutenengandik? 

Niretzat oso ederra izan da, iruditu baitzait jaso ditudan inpresioak oso benetakoak izan direla, pelikula interes handiarekin ikusi duela jendeak, eta iritsi zaizkidan gogoetak eta sentsazioak oso sakonak eta konplexuak izan dira. Nik oso modu irekian egiten dut lan, ikerketako materiala erabiltzen dut egoera ezberdinak sortzeko eta egoera horien inguruan hausnartzeko; baina agian ez daukat hain argi zein den pelikulan dauden irudi horien esanahia, prozesuan sortzen ditut. Horregatik, orain ari naiz hobeto ulertzen irudien zentzua eta potentziala. Zentzu horretan, oso momentu gozagarria eta aberasgarria da, inpresio eta interpretazio posibleak jaso baititut, eta uste dut, hain zuzen ere, interpretazio posible asko dituela pelikulak, oso irekia da.

New Directors sailean aritu zara, baina ez da izan zure lehen aldia jaialdian: duela bi urte ere egon zinen Contadores laburmetraiarekin. Ordukoak eta oraingoak, aldiz, kontakizun bera dute oinarri, zure gurasoen bizipenak. Bazenuen premia hori ikertzekoa eta gero kontatzekoa?  

Bada, imajinatzen du baietz, bestela, agian, ez nuke egingo. Baina tira, niretzat abiapuntua irudi batzuk izan ziren, komunitate horretan eskaintzen ziren ikastaroak agertzen zirenak. Nire eskuetara iritsi zirenean zerbait mugitu zuten nigan, jakin-min handia piztu zidaten, eta nolabaiteko potentziala ikusi nuen irudi horien errepresentazio bat egin eta horien inguruko gogoeta sortzeko. Abiapuntua horixe izan zen, ez nekien gurasoak ulertzeko egiten nuen ariketa bat zen edo ez; momentu historiko hori sakonago ulertzeko nahi bat zegoen, ez hainbeste nire biografia pertsonala ulertzekoa. Garaiari buruzko galderak sortu zitzaizkidan, eta pelikularen bitartez saiatu naiz erantzuten, edo horretan sakontzen. 

Izan ere, Espainiako Estatuko trantsizio aldiko kontakizuna da, Euskal Herrian kokatua, baina ez da kontakizun klasikoa. Langile borroka ageri da, komunitate tantriko bat gero; ideologia eta joera askoren batuketa dago. Falta zitzaion ikuspegi hori kontakizun ofizialari?

Nik ez nuen bertsio hori aurkitu, horregatik egin zitzaidan interesgarria. Pelikularen abiapuntua izan zen irudi bat bestearen ondoan jartzea: fabrika bateko asanblada bat eta komunitate tantriko bateko ikastaroak. Oso interesgarria iruditzen zitzaidan pentsatzea nola langile borrokan oso murgilduta egon diren horiek ikusten duten trantsizioan gauzak ez direla aldatzen beraiek espero zuten bezainbeste; eta orduan hasten dira alternatibak bilatzen, eta hor aurkitzen dute hau. Beste pertsona batzuk beste ibilbide batzuk hartu zituzten prozesu horretan, oso ezaguna ditugu borroka armatua, adibidez, heroina ere iritsi zen... Uste dut momentu hori dezepzio moduan bizi izan zutenen artean hori kudeatzeko modu ezberdinak egon zirela, eta pelikulan badirudi gizartetik kanpo saiatzen direla bizitzen, beste modu batera: bizitza komunitarioa bultzatu zuten, ez zegoen jabetza pribaturik, zaintza kontu partekatua zen eta abar. Baldintza horiek izan ziren komunitateak aurkezten zituenak, baina gero badaude arazoak bertan, eta pelikulan saiatu naiz harreman ezberdinak islatzen, pertsonaiei sortu ahal dizkien kontraesanekin. 

Hain zuzen ere, botere harreman batzuk esplizitatu dituzu, eta feminismoak leku berezia du pelikulan: asko agertzen dira abortua, penetrazioarekiko askapena... 

Bai, guztiz. Ikertzen hasi nintzenean konturatu nintzen uste nuena baino askoz gehiago zituztela mahai gainean orain ere eztabaidagai ditugun gaiak. Komunitate horretan gai nagusietako bat askapen sexuala zen, baita langile mugimenduan ere; ikuspuntu iraultzailea zuten, baina hori bizitzan islatu nahi zuten. Gaur egun, zein mugimenduk planteatu ditu gai horren inguruko eztabaidak? Feminismoak eta LGTBIQ mugimenduak. Horregatik, interesgarria iruditzen zitzaidan garai hartako eztabaidak islatzea.

Baina, era berean, komunitateko material guztia oso heteronormatiboa da, eta hori niretzat nahiko deigarria zen; ari ziren hitz egiten sexu askapenari buruz, baina kontuan hartu gabe ze desberdina zen sexu askapena emakume bezala sozializatutako norbaitentzat, edo gizon bezala sozializatutako norbaitentzat. Desberdina zen frankismoan bizitako errepresioa, teorikoki zein gorputzean. 

Heteroaraua aipatu duzu. Hain justu, badago eszena bat hori zalantzan jartzen dena, Sara Torres idazleak antzeztuta. Kontraparte bat da aipatu duzun heteroarauari. Bazegoen pertsona hori komunitatean, ala zure ekarpena da? Nolatan Sara Torres?

Egia esan ez da hortik sortu bere presentzia pelikulan, Sara eta biok oso lagunak gara. San Simon 62 proiektua egiten ari nintzela ezagutu nuen, testu bat idazteko eskatu geniolako pelikula Gasteizko Artium museoan aurkezten genuenerako. Eta hor hasi zen elkarrizketa bat sorkuntzaren bidez, eta bilakatu zen laguntasun bat. Berarekin asko partekatu dut sorkuntza prozesua, horri buruz asko hitz egin dugu, gidoia partekatu diot... Eta pertsonaia hori sortu da beragan oinarrituta, oso modu organikoan, eta iruditzen zitzaidan zentzu osoa zuela berak interpretatzea. 

Aktoreak aipatuta, nolakoa izan da aukeraketa prozesua? Eszena berezi samarrak ziren: batzuk oso esplizituak, besteak aktore eta pertsonaiaren arteko sinbiosi moduko bat iradokitzen zutenak...

Casting prozesu luzea izan zen, eta nahiko berezia. Alde batetik, guztientzat deialdi bera egin dugu, guretzat figurante batekin edo protagonista batekin geneukan prozesua, castingaren aldetik, berdina zen, lantalde handi bat sortu nahi genuelako; eta, bestetik, castingera etorri zirenean ez genuen egin gidoia eman eta horixe interpretatu, artxiboko materiala ematen genien, eta hortik abiatuta inprobisazio batzuk egiten zituzten. Horretarako, casting zuzendariek aurretiko lan bat egin zuten bertara etorritako jendeak bazuelako aurretiko esperientzia edo gizarte mugimenduekin edo komunitatean egiten ziren ikastaroekin: hori guretzat oso garrantzitsua zen. Gainera, castingean bertan terapeuta moduan lan egingo zuten pertsona bila ere aritu ginen, ikastaroak grabatu bitartean talde terapeutiko bat izateko, benetan zainduak izan zitezen, mugak non jarri jakiteko eta beste. Hori guztia ari ginen bilatzen, eta uste dut pelikulan parte hartzen duten guztiek oso harreman benetakoa dutela irudikatzen denarekin, eta prozesuan oso inplikatuta daudela, bakoitza bere erara.

Tabakaleran jarri duzu pelikularen B alde moduko bat islatzen duen erakusketa, eta hor are nabariago ikusten da aktorearen eta pertsonaiaren arteko sinbiosi hori.

Pelikulan ere horrekin jolastu dugu denbora osoan. Erakusketan dagoen materialetako bat da aktoreak kamerara begira dauden elkarrizketa batzuk, eta hor esaten diren gauzak nik neuk ere ez dakit zeintzuk diren pertsonaiatik eta zeintzuk aktoretik: batzuetan badirudi oso gauza benetazkoak direla, eta aktoreak berak sentitu duen zerbait dela, eta gero kontatu didate komunitatean egondako norbaitek bere bizipenak kontatu dizkiola, aktoreek ere beren ikerketa lana egin baitute, eta hori sartu duela. Ni saiatu naiz fikzioaren eta errealitatearen muga hori lausotzen, ez izaten horren argia.

Pelikularen zati deigarrietako bat dira eszena esplizituak: eszena luze samarretan eszena tantrikoak erakutsi dituzu. Zelan espero duzu jendeak erreakzionatzea?

Ni ere orain ari naiz hori deskubritzen. Eszena horiek dira pelikularen muina, hasieratik izan dut argi oso garrantzitsuak direla, baina parterik zailena ere izan dira, ekoizpenaren prozesu osoan;  zailena idazten, defendatzen, azaltzen zergatik den horren garrantzitsua. Askotan jarri da zalantzan eta nik beti izan dut oso argi hori zela muina. Niretzat irudi horiek ziren zera imajinatzea: 1970eko hamarkada, 40 urteko diktaduraren ostean, frankismo eta katolizismo eta errepresio horretan hezi dituzten gazte horiek sartzen dira horrelako dinamika batean. Horrek zer sorrarazten digun ikusi nahi nuen, nahi nuen ez hainbeste hori istorio baten bitartez kontatzea, baizik eta irudiek berek daukaten indarra erakustea, eta emozioak sorraraztea. Izan ahal dira nazka, asperdura, deserosotasuna... eta guzti horiek ondo daude, horixe sortu behar dute. Alde sexuala interesgarria da aukera ematen duelako exitaziotik nazkara, lotsara, asperdurara pasatzeko. Eta jaso ditudan testigantzetan, euren bizipena ere hor nonbait zebilen. Hori zen asmoa. Baina badakit ez dela erraza, sortu ahal du nolabaiteko erreakzio bat, ulertzen dut; baina hori da asmoa. Zentzu horretan lasai nago, hori iritsi zait, batzuek ez dakite proposamenaren zergatia, baina proposamena dela ulertzen dute, eta hori da pelikularen asmoa.

Aipatu duzu komunitateko kide izandakoekin harremana izan duzuela. Ze harrera egin diote pelikulari?

Oraindik ez ditut elkarrizketa asko izan. Era berean, komunitateko jende askorekin egin dut lan, baina milaka kide izan ziren, eta ezin dut esan pelikulak osotasunean islatzen dituenik bertan ibilitakoen esperientziak. Uste dut esperientzia asko daudela, mota guztietakoak, eta hitz egin izan dudan pertsona bakoitzarekin bizipen eta erreakzio ezberdinak ikusi ditut. Errepresentazio ariketa bat egiten duzunean oso zaila da horrekin identifikatzea, batzuk liluratuta geratu dira, beste batzuek diote hori ez zela horrela izan. Horregatik, fikzioak badu lizentzia puntu bat, pelikulan ere ez da esaten ze komunitate den; noski, begi bistakoa da Arcoiris komunitatean oinarrituta dagoela, baina anbiguotasunarekin jolasten du. Hori da norberaren arabera, ea nondik ukitzen duen norbera.

Bazenuen baten bat mintzeko beldurra?

Bai, handia; hori zen nire beldurrik handiena. Bertakoak edo bidelagun izan diren pertsonak oso eskuzabalak izan dira, eta banuen mintzeko beldurra. Baina, pertsonaiak ez daude benetako pertsonetan oinarrituta, bizipen eta material ezberdinak jaso ditugu eta pertsonai bakoitzari eman dizkiogu, baina pertsonaiak nahasketa bat dira bizipenen eta materialaren eta aktorearen bizipenen artekoa. Pertsona ezberdinei gertatu zitzaizkien gauzak daude nahastuta.

Puzzle moduko bat.

Bai, puzzle moduko bat da, hori da. Orduan, uste dut horrek babesten dituela pertsonak, gogorragoa izango litzateke korrelazio bat izango balitz oso zuzena. Oso delikatua iruditzen zait hori.

Ikerketa luze baten ondorena izan da pelikula, baita laburmetraia eta dokumentala ere. Honekin amaitutzat ematen duzu etapa hau?

Uste dut baietz; ez dakit atzetik zer etorriko den, baina uste dut baietz. Momentu batean egon nintzen pentsatzen tesia egitea. Egin dudan ikerketa interesgarria iruditzen zait, eta uste dut badagoela nahikoa material tesi baterako, eta hori pelikula bezalako proiektuekin osatzea ideia ona iruditzen zitzaidan. Gainera, oso interesgarria litzateke mota horretako komunitateen eta proiektuen ikerketa egitea, trantsizio garaian sortu zirenak Euskal Herrian edo Espainiako Estatu mailan. Baina uste dut jada nahikoa izan dudala.