"Francoren garaian euskara zegoen egoeran dago kurduera Turkian"

Kurdueraren alde nola hasi zinen?
Istanbulen, unibertsitateko bigarren urtean nengoela, Europar Batasunean sartu nahian zebilen Turkia eta erreforma batzuk onartu behar izan zituen, besteak beste, kurdueraren irakaskuntza legeztatzea. Istanbuleko Institutu Kurdua eskolak ematen hasi zen eta izena eman nuen bertan. Alfabetatu nahi nuen, irakurtzen eta idazten ikasi. Ondoren, irakasle izateko formakuntza ere hasi ziren ematen, baina urte eta erdi garrenera akademia itxiarazi zuten.

Ama hizkuntza kurduera duzu?
Bai, baina ez dut oroitzen zein hizkuntza ikasi nuen lehenik, turkiera ala kurduera. Sei neba-arreba gara eta neba-arreba nagusiek eskolan ikasi zuten turkiera. Ama gogoz ahalegindu zen eskolara hasi aurretik turkiera ere ikas zezaten. Amonarekin bizi izan ginen, hark ez zekien turkieraz. Aitarekin beti turkieraz ari nintzen, irakaslea zenez harreman formalagoa zelako. Hala ere, gaur egun askoz gehiago mintzo gara kurdueraz gure familian.

Asko egiten da zuenean kurdueraz?
Adiyaman oso asimilatuta dago, horregatik askok ez dute hiri kurdutzat hartzen. Familia barruko transmisioa asko jaitsi da, adineko jende asko hiztunak dira, baina haurrekin mintzatzearen aurkakoak dira. Ahizpa haurrekin kurdueraz berbetan ikusten dutelarik, ea “zergatik egiten dien hori” aurpegiratzen diote.

Ama hizkuntzarekin lotzen da kurdueraren transmisioa. Genero ikuspegitik nola ikusten duzu?
Korapilatsua da gaia. Badago ikuspegi bat hizkuntzaren transmisioaren rola eta ardura emakumeei ematen diena. Aitzitik, emakumea bizitzaren arlo guztietan dagoenean ardura hori banatu egiten da. Kurdistanen emakumea izan ohi da transmititzaile, baina genero rol banaketaren ondorioz. Rol garrantzitsua du emakumeak, baina hizkuntzaren galeraren ardura ezin da bakarrik emakumeongan ezarri. Gure kasuan bitxia da hizkuntzaren galera prozesuak nola eragin dien emakumeei. Adibidez, ikerketa baten arabera, eskolatutako emakume kurdu gehienak egun turkiera hiztun elebakarrak dira; eskolara joan ez zirenak, berriz, egun elebakarrak dira kurdueraz.

Eskolatzeak emakumeen aitzinatzea baina kurdueraren galera ekarri du beraz.
Bai, eta hori gizartean emakumeak duen rolari loturik dago. Kurduera zapaltzen du turkierak, baina emakumea ere bai, turkiar zein kurdua. Emakume askorentzat zapalkuntza horretatik askabide bakarra ikasketak egitea da, burujabetza ekonomikoa lortzeko, beregain izateko. Horrek turkierara pasatzea dakar derrigorrez. Kontua ez da kurduera presio hizkuntza denik, baina askabide horretan kurduera galtzen da, ikasketak kurdueraz ez direlako.

Alevia zara. Zer ezaugarri ditu zure komunitateak?
Erlijio edo sinesmen batzuen inguruko gutxiengoa gara Turkian. Badira alevi kurduak eta alevi turkoak ere. Batzuen arabera musulmanak gara, alevismoak islamaren ezaugarri batzuk dituelako, baina beste batzuentzat ez. Nik ere ez dut uste musulmanak garenik, ez baitugu meskitarik, gure cem-etan gizon eta emakumeok elkarrekin egiten dugu otoitz, dantzan eta kantuan, ez dugu egunero bost aldiz otoitz egiten, ez dugu ramadan egiten, emakumeok ez dugu gure burua erlijioagatik estaltzen, alkohola ez dugu debekaturik…

Errepresio handia pairatu duzue aleviok?
Kurduak onartzen ez dituen bezala, gobernuak ez ditu aleviak onartzen. Eskoletan erlijio islamikoa derrigorrezkoa da, eta guk aspaldiko borroka dugu gure haurrak horretara behartu ez ditzaten. Kristauak eta juduak onartuak daude erlijio moduan, eta salbuetsita daude, baina gu ez.

Zuen egoerarekin antzekotasunik aurkitu duzu Euskal Herrian?
Antzekotasun asko aurkitu ditut gure egoeraren eta euskaldunek hemen bizi izandakoaren artean. Hemen, Francoren garaian euskara zegoen egoeran dago kurduera Turkian, baina hemen diktadurak 40 urte iraun zuen eta guk 100 urteko debekua daukagu. Testuinguru ezberdinak dira, noski, ilegaltasunarena da gure arazo nagusia orain.

Izan ere, zu duela bost urte lehenengoz etorri zinenetik egoerak okerrera egin du.
Erreforma batzuk onartu zituen gobernuak 2013-2015 bitartean, bake prozesuaren garaian. Udalek haurtzaindegiak sortu zituzten, Diyarbakirren lehen hezkuntza eskola sortu zen, antzerki taldeak, emakumeentzako zentroak... Hizkuntzaren inguruko ekintza ugari sortu ziren. 2016an hori guztia moztu zuten. Estatuak udalak interbenitu zituen, alkate guztiak kargugabetu eta hainbat kartzelatu. Hizkuntzari dagokionez, ikastola itxi zuten, haurtzaindegiak turkiera hutsera pasatu, hizkuntzaren aldeko elkarte guztiak itxi dituzte.

30 milioi hiztunekin, arriskuan dago kurdua?

Bai, ez da kopuru kontua. Hizkuntzak nazio mailan presentziarik ez badu, hezkuntzan ez badago, gune publikoetatik debekatua badago… galtzeko arrisku bizian dago. Asko garen arren, desprestigio handia du, kurduera mintzatze hutsagatik jendea atxilotzen dute. Jendea transmititzeari beldur da, ez dutelako nahi beraiek sufritu dutena sufritzea.

Garabideren ikastaroetan beste hizkuntza batzuen errealitateak ezagutu dituzu. Antzeko prozesuak dira?

Kontinente ezberdinetan zapaltzaileek estrategia berak hartu dituzte. Amerikan, adibidez, galbide prozesu berak izan dira, baina egun hizkuntza indigenak onartuta daude. Hala ere, legezkoak izateak ez du arazoa konpondu, hizkuntza horiek izen ona hartu behar dutelako orain, indarra hartu. Kurduek egun legeztatzea eskatzen dute, eskoletan egotea eta abar, baina hemen ikusi dut ez dela horrekin nahikoa. Lan handia egin behar da hizkuntza eskoletan, hedabideetan, unibertsitatean egon dadin.

Arreta deitu dizu euskaldun osoak diren gazteak kalean erdaraz ikusteak.

Bai, euskararen biziberritzeak gauza asko lortu ditu, hasteko, galera gelditu zuen, baina ikusten da prozesua ez dagoela erabat osatuta. Baduzue presentzia hedabideetan, unibertsitatean… Estatistiken arabera, biztanleen %22 da euskalduna. Haurrak euskaraz ikusten ditut, baina nerabeak erdaraz. Agian gero bueltatzen dira euskarara, hizkuntzen ekologiak irakatsi digu hizkuntzak interdependenteak direla. Euskararen biziberritzearen arrakastak oso interesgarriak zaizkigu, baina bere ezintasunak ere bai, eta hemengo gazteei begira nago, izan ere, gu zuen aiton-amonak zeuden egoeran gaude, baina inoiz zuek zaudeten egoerara iristea lortzen badugu, agian, zuen arazo berak izango ditugu.

Zer eman diezaguke euskaldunoi beste esperientziak ezagutzeak?

Hemengo unibertsitate eta ikastegi zenbaitetan izan gara eta, bertako irakasleek esan didatenez, beraiek klasean azalduta baino, gu ekarrita eta guk geuk kontatuta, hobeto konturatzen dira beraien aurrekoek egindako berreskurapen lanaren garrantziaz. Kanpoko batek zurea estimatzen duenean, zeuk ere ikasten duzu estimatzen.