Baionako Euskal Erakustokian daude 1853. urtean Aldudeko Etxegarai apezak kaier txiki batean eskuz kopiatu sei bertso-sail. Horietan bada interesatzen zaigun bat: Baztango Lamiarrietan XVII. mende bukaeran edo XVIII.aren hasieran egin zen espainolen eta frantsesen arteko pilota partida bat harilkatzen du xeheki. Espainolak alabaina baztandarrak ziren, eta frantsesak trenpu eta fama gaitzeko aldudarrak. Jakina da bi eskualdeak kontrabando eta artzaintza harremanez gain, kirolak, pilotak preseski, hurbiltzen zituela.

Hemeretzi koplako abestian lehia nola garatu zen kontatzen du bertsolariak, zuzen bezain soilki, hizkuntza arruntean. Orduan ere giroa bazen kantxetan, dirua jokatzen eta irabazlea ohoratzen zuten:

    Zer dut bada aditzen
    Baztango aldetik?
    Mendiak inarrosten
    Iduriz errotik?
    Bada oihu, bada kantu
    Bada irrintzina:
    Aire guzia dugu
    Bertze bat egina.

    Zer bada hortan zare
    Zu oraino Pettan?
    Ez dakizu deus ere
    Misterio hortan?
    Laur aldudiar tieso
    Español bat hetan
    Jokatu dire bapo
    Gaur Lamiarrietan!

Laxoan ari ziren aldudarrak. Desafioak oro eramaten zituzten airez aire Elizondon, Iruritan, Arraiozen, Alduden bertan eta Arizkunetik Bozatera doan bide bazterreko Lamiarrietako pentzean. Gaurko egunean bertan dago Mikel Laboaren ohorezko graffitia, izar gorri batez hornitua.

Aldudarretan ospetsuena Perkain izengoitiarekin ezaguturiko Juan Martin Inda zen, txapeldun handia, frantses iraultza denboran Hegoaldera ihesi joan zena eta Aldudera itzuli zenean, Konbentzioaren garaian, sei mila ikusleren aitzinean jokatu zuena, Azantza bere ohiko arerioaren kontra. Baztandarrak ez ziren gutxiago:

    Baztandarra betitik
    Da gizon segura,
    Aldi huntan hargatik
    Bazen duda-muda,
    Ez zelakoz partida
    Txit haren gustura
    Horregatik ez dauka
    Jokatzeko gura.

    Orduan Dolhagaray
    Balleko alkalde
    Ohore ona garrai
    Agertzen fagore:
    Joka beitez mutilak
    Menturaz debalde
    Nahiz neronek untzak
    Bota zuen alde!

Ontzaz, orduko diru-neurgailua, ordaindu parioak aldudarren alde metatzen ziren eta baztandarrek zalantzak zeuzkaten larrera jaisteko. Baina lortu zuten eta irabazten hasi ziren baztandarrak, ikuslegoa zoratuz.

    Españolek bost joko
    Frantsesek baterez!
    Ja zioten goraxko
    Eginen ere ez!
    Orduan sabel minak
    Baziren arabez
    Bai, ondikoz “saminak”
    Nork erranen du ez!

Dagoeneko Baztanen eta Malerrekan baizik jokatzen ez den laxoa pilota modalitatea misterioa da guztiontzat: Baigorrin, Donapaleun edo Uztaritzen eskaintzen diren errebote eta pasaka moduen arteko nahasketa gisa ulertzen ahal genuke. Xirrizta ziurtatzen duen larruzko eskukoekin ari dira talde bakoitzeko botaria, numeroa eta bi laurdenak, gehienetan 9 jokotan, puntuak tenisean bezala zenbatuz.

Perkainez beste izar batzuk ere baziren denbora haietan, hala nola Azantza, Perkainekin pataskatzen zena kantxetan, eta gure kantan bat-batean aldudarren salbatzaile antzera multzotik jalgi zen Celhay famatua:

    Baina Celhay zaharra
    Behar da jokatu!
    Jendearen sukarra
    Oihuz abiatu:
    Estebe paretatik
    Zu beti airera,
    Ez utzi oraikotik
    Jokorik sartzera!

    Bada, erran bezala,
    Doa eskasera
    Handik ikus ahala
    Pilota pasara!
    Ja, horra, botaria
    Doa bazterrera
    Ez jakinez garria
    Nora sakatzera!

Eta aldudarrek irabazi zuten Celhayen eskarmentu eta trebeziari esker. Adin bateko gizon apala zen, galtzean bezain garraitian (garaipenaren orduan):

    …
    Lagunek zuten
    Celhay erakutsi
    Harturik sorbaldetan
    Zelakoz nagusi.

    Baina horrelakorik
    Ez nahiz onetsi
    Laster doa artetik
    Ohorez ihesi:
    Gizonari zoin den eder
    Beti garraitia
    Ongi doa halaber
    Zinez modestia!

Perkainen ondorengotzat jotzen zuten Celhay, Eskualduna astekarian agian lehenago kantatu eta 1908an plazaratu ziren Jose Vicente Etxegaraien koplak lekuko:

    Lehen aldiko dena
    Landare gazte bat
    Agertzen da zalhoina
    Celhay deitzen den bat,
    Luze eta lerdena
    Onesta orobat
    Menturaz daitakena
    Don Perkain berri bat.

Lamiarrietako partidan pilotari ausart eta fin gisa azaltzen den Antton ere aipatzen da bertso hauetan:

    Ezagutuak dire
    Antton bai Ifolé
    Jaun hek beti pilota
    On edo tzar dute!

Eta 1853ko gure dokumentuan ikusten dugu Antton, Lamiarrietakoaren ondotik, Elizondon izar bilakatzen eta ontzaz kargaturik gero frontera zeharkatzen:

    Biharamun goizean
    Horra Elizondon
    Behar dela laxoan
    Jokarazi Antton:
    Anitz nekatu gabe
    Irabazi zion
    Bizpahiru untza pare
    Dena ere da on!

Aldudera heltzean, bezperako irabazleak goratu zituen jendeak. Egiazko besta egin zieten. Bandera zuri-gorriak, zaldizko ibilaldiak herrian barna, trago bat hemen, txaloak han, ohorea zen baztandarrei irabaztea, elizatik ezagutzen zuten antzinako erromatarrek antolatzen zituzten triunfoen parekoa:

    Batenek krabistutik
    Bertzek estribera
    Hor deramate pozik,
    Berak du bandera!
    Guda baten ondoan
    Iduri duela
    Erromako hirian
    Sartzen jenerala!

Perkain, Azantza, Kurutxet, Larralde, Otarre, Xilhar, Leonis eta Txikito plaza gizonak ziren. Jakina. Hargatik aldudarrak ez ziren beti irabazle ateratzen. Bakarretan egiazko hooligan mendekari ibiltzen ziren mugaren alde batetik bestera. Galtzaile txarrak zirela agertzen du istorio batek.

Aldudekoak behin joan ziren Gorostapalora, Erratzuko errebotea han zelako, eta lekuan bertan saiatzen ari zirenean, sobera azkarrak zirela ohartzean Erratzukoek desafioa bertan behera utzi omen zuten, auzo herrikoen haserrea piztuz. Alimaleko kalapita sortu zen eta aldudarrek Iparralderako bidean atzeman zituzten iratze edo belar meta guztiak erre edo errekara bota zituzten, meta-ziriak barne.

Etxegarai jaunak, gau ilun euritsu batez, Aldudeko bere apez-etxe bakartian, paperean arkatzaz etzan zituen kopletan ez da horrelakorik agitzen. Diruz okituak dira, jan eta edan dute ausarki bidean, partidak egiten dabiltza jarraian: arrakasta itzela dute, gaur egungo pilotariek duten bezala funtsean, Hegoaldean bistan dena, Maite Iriarte eta Eneritz Arrieta adibidez, bai eta Iparraldean ere Waltari, Ducassou, Ospital baizik ez lerrokatzeko!

Bertsolaria, lekukoa hots, anitzetan gertatu denez, apeza dela susmatzen ahal dugu, morala isurtzen duelako sail luze horretako hiru azken kopletan:

    Orai nere maiteak
    Nik hemen banaki
    Guziz, zure gazteak
    Kontseilatzen finki:
    Partida egitean
    Ahalaz izerdi
    Gero jokatzekoan
    Gelditzen da ongi.
    

    Ez beraz engainatu
    Bitorios dena
    Ez sobera jokatu
    Gaur eskutan dena:
    Bezpera alegerak
    Duke goiz iluna
    Jokari berotuak
    Maiz du bihotz-mina!

    Bertze alde gaurgoitik
    Nork bada ez daki
    Nehor guti jokotik
    Izan dela ongi,
    Aldiz tuzte anitzek
    Bere bertzenekin
    Galdu bai dohakabek
    Arimak hertzekin!
    
Pilota, bertso askoren mamia izan da. Perkainen balentriak abesten dira hainbat lehiaketen karietara, Luhuson, Alduden, Donapaleun, Tolosan edo Baigorrin. Kopla batzuetan, agertzen zaigu zahartua Harizpe mariskalaren konpainian partidu bati begira. Azken hitza Iruriko Etxahun nekazari koblakari trebeari utziko diogu: pilotaren eta pilotarien aldeko himnoa ondu zuen, Baigorriko Pilotarien Biltzarrean lehenbizikoz kantatzeko:

    Zelüko jinko jauna
    Gützaz orhit zite
    Pilotarien Biltzarraren
    Zü jar zite jabe
    Gazte horiek ondotik
    Har dezaien parte:
    Zer lizateke Eskual Herria
    Pilotarik gabe?

Gustatzen zaigu “pilota” hitzaren ordez “euskara” ematea eta zintzurra larrutzeraino ahairea gorarik eskaintzea, pilota eta euskara sinonimoak bailiran. Ez ote genuen, besta-egunetan, fandango airos hau biribilkatzen?

    Haurrak ikas zazue
    heskuaraz mintzatzen
    Ongi pilotan eta
    oneski dantzatzen

    Airetun txikitun airetun laire…


Eta Elizondoko udaletxearen maldako bota-harria amultsuki ferekatzen dugu ondotik iragaten garenean. Klaska beza pilotak gure bihotzen frontisetan!