Herri arkitekturaren lekuko

Ispaster udalerria Bizkaiko ekialdeko kostaldean dago, Lea-Artibai eskualdean, Lekeitio, Amoroto, Gizaburuaga, Aulesti, Nabarniz, Ereño eta Ea mugakide dituela. Haren hamabi auzoek 22,62 kilometro koadroko azalera hartzen dute, eta 711 lagun bizi dira bertan 2012ko datuen arabera. Frankismoaren azken hamarkadetan biztanleria erdira murriztu zen arren, azken urteotan nabarmena izan da Ispasterren hazkundea, batez ere erdigunea dugun Elexalde auzoan eraikitako etxeei esker.

Otoio (396 metro) eta Arterreta (251 metro) mendiek gordeta, erdigunea haran itxi bat da, oso ezaugarri geomorfologiko eta hidrologiko bereziak dituena: karezko multzoa da, erosioak kobazuloz eta leizez betetako sakonune karstiko bilakatu zuena; hondoa laua da eta gainazaleko urak bildu eta itsasorantz lurpean drainatzen dituen isurbide asko ditu. Labur-labur esanda, ibairik gabeko harana da Ispasterreko erdigunea. Horrexek azaltzen du zergatik dagoen haize-errota bat bertan.

Sakonunen horren hondokoak dira, beraz, lurrik aberatsenak, artoa, patata eta barazkiak landatzeko baliatuak direnak, nahiz eta azken urteotan soro eta beste zuhain-landaretarako erabilitakoek gero eta azalera gehiago hartu duten. Mendi-lepoetan, berriz, insignis pinuaren landaketak dira nagusi. Lehen sektoreak, oraindik ere, udalerriko ekonomiaren oinarria izaten jarraitzen du, biztanleria aktiboaren %40ri beharra ematen diola. Enbalatze zein altzari enpresak, aroztegiak eta turismoa ditugu gainontzeko jarduera ekonomikoak.

Ondare oparoa

Gernikatik  Lekeitiora doan BI-2238 errepideari segituz heltzen da Barainka auzora. Han, Kristo aurreko 3.500 urtekotzat jo dituzten Kobeaga I eta II aztarnategiak daude, herriko garrantzitsuenak eta aurreneko biztanleen berri ematen dutenak. Aurkitutako piezek mesolitikoko azken garaietan arrantzale talde bat bizi izan zela esaten dute.

Behin gure aroan sartuta, urteak pasako ziren Ispaster agirietan agertu arte: 1334an Gaztelako errege Alfonso XI.ak Amoroto, Gardata, Asumendi eta Ispasterreko hamarrenak Lekeitioko elizara itzultzeko agindu zuen. Maiz izan ziren Ispasterrek inguratzen duen Lekeitiorekin tirabirak, elizate eta hiribilduen arteko gatazkan zein bando-gerren testuinguruan. Ispasterrek bat egin zuen Oinaz bandoarekin, eskualde hartan Zubietako jauntxoak –Adan de Yarza familia– buru zituena.

Ondareari dagokionez, XV. eta XVI. mendeetan eraiki ziren oraindik ere ikusgai dauden hainbat elementu, hala nola baserriak, baselizak eta herriko parrokia, San Migel eliza, herrian zehar edozein ibilbide hasteko abiapuntu aproposa.

Otoio mendiak behatua, Ea eta Lekeitio lotzen dituen errepidearen ondoan (BI-3238) dugu udalerriko hiriburua, Elexalde auzoa. Biztanle gehienak ez ezik, herriko eraikinik esanguratsuenetako batzuk ere bertan aurkituko ditugu, aipaturiko San Migel eliza errenazentista, besteak beste. 1519an, Lekeitioko Andra Mariren elizatik banandu zenean, parrokia moduan eratu bazen ere, lehenengo lanak –hegoaldeko ate semizirkularreraino– 1540an hasi ziren. 1610ean ekin zioten berriro lanari, Juan Ortiz de Olaeta maisuaren gidaritzapean. Nabe bakarreko tenplu tinkoa da, barruko kontrahormen artean kapera altuak eta estilo gotikoko eta izar itxurako tertzeleteko gangak dituena.

1860ko urtarrilaren 25ean tximista batek aurrealdeko fatxada txikitu zuen, eta berreraikitzean estilo neoklasikoko kanpandorre luzea gehitu zuen Antonio de Goycoechea arkitektoak. Barrualdean sei erretaula barroko daude, eta horietako batean, Joseph Egusquizak egindako eskultura, erliebe eta pinturak. Egurrezko eliza-atariak inguratzen du eraikin osoa.

Elizatik metro gutxira, probaleku zaharraren ondoan, udaletxea dago. Hiru solairuko eraikina da, aurrealde simetrikoa daukana, eta sarreran, baserrien estiloan, harrizko arku handi bat. Independentzia gerran boluntario ospitale modura erabili zuten. Tropa frantsesek su eman zioten eta 1817an berreraiki zuten.

Arana dorre-jaurregia

Earako bideari eutsiz, eskuinerantz joz, Larrinaga auzora heltzen da. Han dago Arana dorre-jauregia. Klasizismoko etxetzar honek hiru ataletan dauka banatuta harlanduzko etxaurrea: alboetakoak dorre prismatikoekin, eta erdikoa arkupera eramaten duen arku zabal batekin. Jauregiaren alderik ikusgarriena 1700 urtearen ingurukoa da, baina askoz ere basetxe zaharrago baten egitura ezkutatzen duen eranskin barrokoa baino ez da, hura XVI. mendearen hasierako atzealdeko ate gotiko bati esker ezaguna delarik.

Aurreko errepidetik Lekeitiorantz joanez, Kortazar auzora heltzen da. Bertan ikusiko dugu Kalzada baserria, bi fasetan eraikitakoa; aurrealdea XVII. mendekoa du. Handik gertu, errepidea zeharkatuz, XVI. mendeko baserri multzo bat dugu; Axpe-Aurrekoa baserri gotikoa da zaharrena eta interesgarriena. Nabarmentzekoak dira fatxadak dituen ogiba-leihoa eta murru-arteka mehea. Handik, txintxarrezko bide batetik, Gernika-Lekeitio errepideko norabidea hartuta, eskualdean diren herri-etxe mota guztiak biltzen dituen Gallete auzora iristen da, baita 1729an eraikitako haize-errotara ere.

Aixeder errota

Errotak oso bizitza laburra izan zuen. Estutasun handiko garaietan eraiki zuten, 1723ko lehorteak eskualdeko ibai-errotak geldiarazi zituelako. 1745 baino lehenago, behin betiko utzi zioten erabiltzeari. 1728an, lehorteak eragindako kalteak zirela-eta kezkatuta, hiru urte lehenago Artxandan eraikitako haize-errota bezalako bat egitea deliberatu zuten, eta Jose de Guizaburuaga abokatuak hartu zuen hura eraikitzeko ardura.

Herritarrek, errota erabilera publikorako izango zelakoan, lursail egokiena opatu zioten, baita lanetarako ezinbestekoak ziren egurra eta harriak ere. Guizaburuagak beharginak kontratatu, lana egin eta, monopolio baldintza hobezinak ziurtatuta, hura ustiatzeari ekin zion. Errotarekin batera errotariarentzako etxea ere eraiki zuten. Negozioak, baina, ez zuen abokatuak nahi zuen beste etekin eman. Galerak ikusita, errota aurrera eroaten saiatu zen, nahiz eta gehienetan oso ortodoxoak ez ziren bitartekoak erabili. 1731n, esaterako, udalak salatu zuen errotariaren etxean isilpeko txakolindegi bat zabaldu zuelako. Taberna hartan, Ispasterrek zeukan bakarrean, etengabekoak ei ziren iskanbilak.

Aixeder errotan kontserbatu den bakarra tresneria gordetzen zuen harrizko dorrea da. 1990ean Bizkaiko Aldundiak zaharberritu zuen: hamar metroko altuera, oinarrian hamar metroko diametroa eta gailurrean zortzi metro dituen konoa. Eta Aixederren barrualdea berregokitu zen, etxebizitza bihurtzeko.

Azken txanpan, San Martin eta Santiago

Bidaiariak errotan bertan hasiko du herrirako jaitsiera. Bidean, nahiko gertu, San Martin baseliza aurkituko du, XV. mendearen bukaeran estilo gotikoan eraikitako kapera errektangeluar eta luzea. Handik Santiago baselizarako bideari ekingo dio; horma gotiko sendoak dira Elexalde auzoko eraikin erlijioso horren ezaugarririk behinena. XVI. mendearen erdialdean eraldaketa batzuk egin zitzaizkion: leiho berriak zabaldu ziren eta, besteak beste, korua eraiki zen.

Horrela emango genioke amaiera proposatutako ibilbide borobilari. Kontuan izan beharko dugu, baina, honetatik kanpo geratzen direla Mendazona auzoko baseliza, Otoio mendia, Ogella hondartza eta Zubieta jauregia. 1720ko eraikin barroko hori, Bizkaiko ederrenetako bat, Lea ibaiaren ondoan dago, Arropain auzoan, Lekeitioko hirigunearen ondoan. Merezi du bisitatxoa.