Ketxuera, guaraniera, maoriera… aztertu dituzu. Zerk eraman zaitu hizkuntza ezberdin horiek ikertzera?

Ikuspegi etnografikoa baliatu ohi dut, oinarri antropologikoa du nire lanak. Eman dezagun zer edo zer, dena delakoa, benetan sakon aztertu nahi dudala. Horretarako, tokian tokiko testuinguru bat, lokala, aztertzen dut. Ikerketa ondo burutuz gero, tokiko jendeak bere burua zuk egina duzun ikerketarekin bat egiten baldin badu, bada, orduan, beste testuinguru batzuetako jendeak ere esperientzia irakurtzera jotzen du eta, aski xehetasunez egin baduzu lana, antzekotasunak bilatzera ere abia liteke. Beste ikerketa modurik ere bada, jakina. Horietako zenbaitek, orokortzea dute helburu. Guk ez dugu orokortzen, ez dugu horretarako lanik egiten, ez dugu ikasgairik ematen, irakurleak ateratzen ditu ondorioak, horrelakorik baldin bada. Ikuspegi etnografikoa, beraz. Bestalde, testuinguru ezberdinak aztertzeak horixe dakar, testuinguru bakoitzean gertatzen ari dena entenditzea.

Eta bata bestearekin alderatu?

Ondoren konparazioak egitea ez da harrigarria. Horretan ari gara beti gure bizitzan, konparazioak egiten, mundua entenditu nahian. Dena dela, ez ezazu uste: guaraniera, maoriera eta gainerakoak aztertzen hasi baino lehen, hogeitaka urte egin nituen Andeetan askotariko lanak egiten. Han ari nintzela, behin gonbita jaso nuen beste zenbait lekutako esperientzien berri eman nezan. Beraiek hots egin zidaten. Hizkuntza indigena baten aldeko ekintzaileak edo mugimendua dagoen leku guztietan, beste zenbait tokitako esperientzien berri entzuteko irrikan ikusi dut jendea, liluratuta daude ikusirik ez direla bakarrik ari borroka horretan, bere hizkuntza azpiratua indartzeko eta zabaltzeko lanean.

Hizkuntza komunitate batean egiten dutena transferigarri da beste errealitate batera?

Ez dago kopiatzerik, baina bai estrategia, esperientzia, ideia… berdinak, edo berdintsuak, baliatzea. Hezkuntza elebidunaren kako handietako bat duzu hori, adibidez. Arlo horretan ari ez den jendea –baita horretan ari den asko ere!, kar, kar, kar…– eredurik onenaren bila ari da, han eta hemen ibili ohi dira bila: “Zerk funtzionatzen du? Gurera eraman nahi dugu!”. Nire erantzuna, beti, bat da: kasu bakoitza tokian tokiko mailan entenditu eta garatu behar da, ez dago besterik. Nik aztertu ditudan irakaskuntza elebidunaren prozesuetan horixe ikusi dut, hau da, denek ere zenbait gidalerro eskaintzen dituztela, tokiko testuinguruan ari diren irakasle, ikertzaile eta politikariek baliatzeko modukoak izan litezkeenak beren tokiko elebitasuna garatzeko bidean. Uste dut posible dela printzipio batzuk izatea, orokortzeko modukoak, baina ezinezkoa da eredu jakin bat inportatzea.

Zertan dira dena delako hizkuntzaren aldeko estrategia diseinatzen duten politikariak?

Komunitateetako hizkuntzak biziberritzeko lanean ari direnen eta politikarien arteko harremana… Nola esan? Benetako erronka iruditzen zait, gero eta kontzienteago naiz horretaz eta, bestalde, ez dakit nola konpon litekeen ere. Esaterako, bada politikaririk guaranieraren egoerak –adibidez ari naiz, guaraniera hizpide hartuta– kezkatuta bizi denik. Delako politikaria zortzi bat urtez egongo da agintean eta urteok igarota, askotan, guztiz kontrako joera duen politikaria etorriko da, guaranieraren egoerari aurrekoak ez bezala erantzungo diona. Baina hezkuntzak politikari baten karguak baino askoz gehiago irauten du, bide luzeago du eginkizun. Inolako hezkuntza erreforma baten emaitzak ikusteko, belaunaldi bat osoa behar duzu, gutxienik. Neska-mutilak hezkuntza-sistema osatzen ikusi behar dituzu, emaitzarik izatekotan…

Egoera horiek ezagutu al dituzu?

Bolivian, Perun, Ekuadorren, non luzeen jardun bainaiz lanean, horixe ikusi dut gertatzen: hezkuntza-sistema elebidunaren aldeko benetako mugimendu intentsu eta indartsua –hamar urtean ere iraun izan duen olatua, nahi baduzu–, eta ondoren politikari berri batek hartzen duelarik agintea, ordu arte egindako dena galtzen duzu. Tira, inoiz ez duzu dena galtzen, baina asko galtzen duzu. Bestalde, nik lanean ez dut politika diseinatzen dutenekin hitz egiten. Egia esan, ez dut uste hezkuntza elebidunari buruzko erantzun zuzenik ematen dutenik. Hamarkadak daramatzat arlo honetan lanean, eta bateko, politika diseinatzaileak hezkuntza elebiduna izendatzen duena, askotan –indikatzaileak eta kopuruak eskuan hartuta–, ez da elebiduna. Aldiz, besteko, politikariak hezkuntza elebiduna ez dela dioen tokian, gertatu izan zaigu hezkuntza benetan elebiduna izatea. Egiazko dilema da, eta barkatu, baina ez daukat erantzun ziurrik.

Zeelanda Berrira heldu berri, maoriera irakasten zen eskolara sartu eta laster galdetu zizuten: “Zer iritzi duzu hezkuntza elebidunari buruz?”

Hezkuntza elebidunaren aldeko itsua naiz, eta horretan naiz oraindik, lau hamarkada horretan lanean jardun eta gero ere. Artikulu bat dut idatzia, “Hamar ziurtasun hezkuntza elebidunaren inguruan”. Hezkuntza elebidunak bestelako hezkuntza-sistemak irekitzen ez duen atea zabaltzen du, zabaltzen dio herritarrari, jende zapalduari, batik bat; beren gizartetik hizkuntzagatik baztertuta dagoen jendeari. Jakina, hizkuntzarekin batera, askotan, etnikotasuna, arrazakeria, txirotasuna, gizarte mailak eta beste hainbat auzi datoz. Hala ere, ni hizkuntzaren bitartez sartu naiz mundu horretara, eta ez debaldetan, hizkuntza ez baita bakarrik ahots espresioa, nortasunaren adierazgarri baizik, eta gure ikasketak haragitzeko bitartekoa.

Zeelanda Berriko eskolako haiek bazuten kezkarik, irakaskuntza elebiduna ez ote zen zurigarria besterik, hizkuntza gutxituari zegokion estatus eta maila behin ere ez emateko argudioa. Hasteko, eskola hartan guztiz galarazia zuten ingelesaren erabilera.

Uste dut hezkuntza elebiduna ez dela bera bakarrik aski. Dena dela, hezkuntza elebiduna ez da hizkuntza biziberritzeko giltza, ez da erantzuna. Gizartearen gainerako arloetan ere errekonozimendua behar du hizkuntza gutxitu horrek, benetan erabil dadin, benetan izan dezan presentzia. Bestalde, bereizi egin behar dira hizkuntza, eta ahotsa, hizkuntza hartan ahotsa izatea. Ahotsa izatea da hiztunak entzuna izateko duen ahalmena. Delako hiztunak entzun dezaten lortzen baldin badu, botere halako bat izango du. Inork entzuten dizunean, erantzuten dizunean, alde edo kontra hitz egiten dizunean… esan nahi du esaten ari zarenak inportantzia duela.