Jesus Celada 47 urteko donostiarra 2002an banandu zen eta etxea emazteari eta bien semeari utzi behar izan zien. Gurasorik gabe –gazte zenean hil zitzaizkion–, pisu partekatuak, udal aterpea, bere argazkilaritza-estudioa, Emausen egoitza… izan ditu bizitoki ordutik. Egoera ekonomiko gogorrak eraginda edanari eman zion eta Gizakia Helburun dago orain, azken fasean.

Edanaren erruz hiru urte daramatza 10 urteko semea ikusi gabe –telefonoz hitz egiten dute–, baina lehenbailehen errehabilitazioa amaitu, haurraren bisita-erregimena berreskuratu eta pisu sozial batean sartu ahal izatea du amets: “Etxebizitza duin bat eskatzen dut, nire haurra bertara eraman ahal izateko, leku bat izan dezan aitarekin behar bezala egoteko”.

Muturreko kasua dirudien arren, halako egoerak eta dramatikoagoak ohikoak dira gizonezko bananduetan. “Bat-batean eskutitz bat jasotzen duzu hamabost egunetan zure etxetik alde egin behar duzula esanez, dibortzio legeak beti emakumearen alde egiten duelako, eta kale gorrian ikusten duzu zure burua. Nik negozio bat nuen, ekonomikoki ongi bizi nintzen, eroso… eta begira iezadazu orain. Hau inpotentzia!”, dio Celadak.

Bikotea banandu edo dibortziatu egiten denean, hitzarmen bat adosten da eta horretan etxebizitza eta seme-alaben inguruko akordiorik lortu ezean –eta gehienetan ez da adostasunik izaten–, zaintza ia automatikoki amari ematen zaio Espainiako Estatuan. Adin txikikoaren zaintza ez duen pertsonak etxetik joan behar du eta haurraren mantenu-pentsioa ordaindu: bere soldataren %25 inguru lehenengo haurrarengatik eta portzentualki besteengatik, kontuan hartuz seme-alabek 24, 25 edo urte gehiago bete arte ez dutela agian independentzia lortuko. Gainera, dibortziatuen profila 27 urtetik 40ra bitartekoa izanik normalean hipotekatuta egon ohi direnez, gizonezkoak bota duten etxeko hipotekaren %50a ordaintzen jarraitu behar du.

Ondorioa? Bizirauteko zailtasun handiak. Adibide bat jartzearren, 1.200 euroko soldatarekin, seme edo alaba bakarra duen aita bananduak 300 euro ordaindu beharko lituzke mantenurako eta beste 500 euro 1.000 euroko hipotekari aurre egiteko. Hilean 400 euro baino ez litzaizkioke geratuko bizitzeko eta etxebizitza duin bat eskuratzeko. Kasu askotan, familiarren baten aterpea bilatu ohi du eta ahal duena pisu partekatura joaten da ondoren. Pisu sozial, aterpetxe, egokitutako garaje edo pentsioetara jotzen du hainbatek, campinga bera ere, garai batean alternatiba zen arren, garestiegia delako egun. Kasurik krudelenetan, autoan lo egiten bukatzen dute. Caritas erakundeak aditzera eman duenez, halako egoera jasan duten gizonezko bat baino gehiago dago gaur egun ate joka dituzten eskaleen artean.

Kidetza EAEko Aita eta Ama Bananduen Federazioko presidentea da Justo Saenz. Bere hitzetan, hausturarekin pertsona batzuek dena galtzen dute eta adinaren arabera ez dakite euren bizitzarekin zer egin: “Lehengoan 70 urteko gizon bat iritsi zitzaigun elkartera, maletatxoarekin, etxetik bota zutela eta nora joanik ez zuela. Bere buruaz beste egingo zuela errepikatzen zuen behin eta berriz, baina lortu genuen instituzio sozialen bitartez nolabait aurrera ateratzea. Pertsona horrek gurea bezalako elkarterik aurkitu ez balu, auskalo nola bukatuko zukeen…”.

Arazo serioa dela dio Saenzek: batetik, dibortzioak geroz eta ugariagoak direnez, egoera geroz eta ohikoagoa da. Urtean 5.400 dibortzio inguru jazotzen dira EAEn eta gehienetan gaizki bukatzen da harremana –banaketaren lehen arrazoia infidelitatea da eta bigarrena apatia–. Bestetik, pertsona bananduaren eboluzioa zaila da: “Hots, gazteek etxebizitza erosteko arazoa izan dezakete, baina euren egoerak hobera egin ohi du, bizitzarako proiektua dute eta adinarekin handitzen doan ahalmen ekonomikoa.

Bananduaren kasuan aldiz, orainari lotutako proiektua dauka, eta jasateko gauza ez bada, gainbehera joan daiteke. Ekonomikoki ezin du biziraun, pentsioa ordaintzeari utz diezaioke, seme-alabekin duen harremana galdu…”.

“Aita-txekeak” eta seme-alaben etxe eskubidea

Adin txikikoen eskubidea bermatu nahi du dibortzio legeak. Horregatik, etxebizitza amaren esku uzten da seme-alaben onerako, honek etxebizitza duina izan dezan, baina ez da kontuan hartzen haurrak urtean gutxi gorabehera 126 egun pasatzen dituela bisita-erregimena duen aitarekin, eta aitak ez badu bizileku duinik, haurrak ez dauka non egon aitarekin. Nora eraman seme-alabak, campingera? Pisu partekatura? Pentsiora?...

Halaber, seme-alaben mantenua guraso biek ordaintzen dute, baina amak haurra zaintzen ematen duen denbora ekarpena den bitartean, aitaren ekarpena dirutan baino ez da kontabilizatzen. Saenzen esanetan, “hori epai matxista da, gizonezkoak orain gehiago inplikatzen dira haurren zaintzan, baina ‘aita-txeke’ bihurtzen ditu legeak, ordaintzea beste helbururik gabe. Ama berriz, bera bakarrik seme-alabak zaintzera kondenatua dagoela dirudi eta bizitza asko mugatu diezaioke horrek”.

Fran Pintadok bi urte daramatza bananduta eta bi seme-alaba dauzka, 11 eta 6 urtekoak. “‘Aita-txekeak’ edo ‘aita-kanguruak’ gara eta azkenean gaizki hezten ditugu, eurekin asteburuan baino ez gaudenez konpentsatzen saiatzen garelako. Gehiegi mimatzen badituzu burutik behera kaka egiten dizute eta errieta gehiegi egiten badiezu berriz, galdu egiten dituzu, erraza dute amarekin bueltatzea”. 37 urteko errenteriar honek oraindik ez du etxebizitza independenterik lortu: hasieran anaiak hartu zuen berean eta duela hilabete batzuetatik neska-lagunarekin bizi da, azken honen etxean. Hezurretako gaitz baten erruz bajan egon da denbora luzez eta orain enpresatik bota dute, ezin duelako lanik egin. Ondorioz, pentsioa eta hipoteka ordaintzeko arazoak ditu. “Ahalmen ekonomikoa gutxitzean, helegitea aurkez daiteke haurraren mantenua gutxitzeko eskatuz, baina helegitea jartzea azkenean garestiago ateratzen zaizu mantenutik kenduko dizuten portzentajea baino”.

Legea oztopo

Legeak gizonezkoa diskriminatzen duela kritikatu du Pintadok. Bere kasuan, emazteak adarrak ipini zizkion eta dibortzioa horrek eragin arren, Pintadok utzi behar izan zuen etxea. Hasieran, seme-alabek asteburua berarekin pasatzen zutenean, gauez amak jaso behar zituen, aitarekin non lo egin ez zutelako, eta haurren bila ez joateagatik salaketa pare bat jarri zizkion errenteriarrak emazte ohiari. “Salaketa aurrera atera izan balitz 20 euro baino ez zituen ordaindu behar izango, eta alderantziz izan balitz, ziurrenik aldentze-agindu bat izango nukeen, edo seme-alabak ez ikusteko aginduren bat”.

Zaintza partekaturik gabe, aita haur gabekotzat hartzen da babes ofizialeko etxebizitza edo laguntzaren bat eskatzeko garaian. “Legeak dio urtean 126 egun inguru egon behar dutela seme-alabek aitarekin, gainera mantenua pasatzen du, baina gizarte zerbitzuetara joan eta laguntza bat eskatuz gero, ez dauka lehentasunik, haurrik izango ez balu bezala”, azaldu du Saenzek. Are gehiago, etxebizitza salduz gero, berau okupatzen duenak (amak) ez du Ogasunean zergarik ordaindu behar, bere etxebizitza saldu du, baina beste zatiak, alokairuan edo gurasoen etxean egon arren, Ogasunari %30eko zerga ordaindu behar dio, “bigarren etxebizitza” duelako, ez baita bertan bizi. “Izugarrizko bidegabekeri konparatiboa da eta Foru Aldundiko Ogasunari gure kexa adierazi diogu, baina oraingoz ez dute ezer egin”, salatu du Kidetzako presidenteak.

Etxebizitzarena ere arazoa da laguntzak eskatzeko garaian: nonbait erroldatuta egotea beharrezkoa da, eta pentsioan edo autoan bizi denak zail dauka. Pintadok 14 urte eman zituen Errenterian, baina anaiaren etxera Pasaiara aldatu zenean, han erroldatu behar izan zuen. Bada bai Pasaiako Udalak –denbora nahikoa ez eramateagatik– eta bai Errenteriakoak –errolda galtzeagatik– laguntzarako eskubidea ukatu zioten.

Salaketa faltsuak

Horretaz gain, tratu txarren gaia hain larria izanik ere, hainbatek salaketa faltsuak jartzen dituztela adierazi du Justo Saenzek, etxea eta zaintza errazago lortzeko edo senarra gaztigatzeko. Espainiako Estatuko Justizia ministroaren arabera, 2007an tratu txarrei buruzko 3.500 salaketa faltsu inguru egon ziren. Saenzen hitzetan, “neurriak hartu behar dira salaketa horiek aurretik aztertzeko, zuzenean ertzaina bidali gabe. Legeak dio emakumearen hitza froga dela eta automatikoki kondenatu egiten zaituzte. Gau bat edo bi giltzapetuta emango dituzu, etxetik eta seme-alabengandik urrun, horrek uzten duen estigmarekin”. Azkenean, kaltetuta ateratzen direnak benetan tratu txarrak jasaten dituztenak dira.

Gezurra direla frogatuta ere, ofizioz ez dira salaketa faltsuak pertsegitzen, artxibatu baino ez dira egiten eta zigorrik ez dagoenez, iruzurrera tentatuta egon daiteke hainbat. Saenzek gertutik ezagutzen ditu halakoak, emazte ohiak tratu txarren inguruko salaketa ipini baitzion duela urte batzuk: “Haurra zegoen eskolatik ateratzea eta nigandik urruntzea lortu zuen horrekin. Epaiketa baino egun bat lehenago, salaketa faltsua kendu eta ez zuen zigorrik jaso; niri aldiz, izugarri kostatu zait nire semearekin harremana berreskuratzea”.

Noski, aitaren egoeraz ari garen arren, ez dugu ahaztu behar amarena ere ez dela erraza: seme-alabaren kargu egin behar du eta ekonomikoki kaltetuta ateratzen da –gainera, aitak arazo ekonomikoak baditu, haurraren pentsioa jasotzeari utzi diezaioke–. Kidetzak egindako inkesta baten arabera, emakumeek beraiek ez dute pisuan geratu nahi, denarekin apurtu nahi dute, baina etorkizunik gabe ikusten dute euren burua; nora joan? Dibortzioak ekonomikoki bi aldeak kaltetzen ditu eta bakoitzak bere ongizatea bilatzen du. Saenzen ustez, babes ofizialeko edo alokairu sozialeko etxebizitzen aukera emango baliete, gatazka gutxiago egongo lirateke, baina legea ez dago egungo errealitatera egokitua.

Ondasun-likidazioa eta etxebizitza alternatibak soluzio

Ipar Euskal Herrian legea egokiagoa da, Frantziako Estatuko ereduak etxebizitzaren afera errazten baitu. Hots, bikoteak segituan derrigortzen dituzte bitartekaritza familiarrera joatera, akordioa bultzatzeko, lortu ezean epaileak automatikoki zaintza partekatua emango die oro har eta etxebizitzaren inguruan inongo adostasunik ez badute, berehala saltzera behartuko ditu, ondasun-likidazioa egitera, alegia. Zaintza partekatua duten Europako beste herrialdeetan ere –eta hori da ohikoena– eredu bera jarraitzen da. Azken finean, bi aldeentzako bidezkoena dirudi, legearen aurrean behintzat berdindu egiten baititu. Espainiako Estatuan ordea, zaintza partekatua oso arraroa da eta ondorioz, baita ondasun-likidazioa ere. Gainera, etxebizitza sistema desberdina da atzerrian: jende asko alokairuan bizi da, Estatua promotore handia da eta etxebizitzarekin espekulatzea ez da normala.

Haatik, Kataluniako Generalitatea prestatzen ari den lege erreformaren arabera epaileak zaintza partekatuari eman beharko dio lehentasuna, bikotekideen adostasuna ez dagoen kasuetan. EAE eta Nafarroako administrazioek ere arlo hau arautzeko eskumena dute, baina ez da oraingoz halakorik eman. Beraz, Kidetzan lehentasuna ematen diote alokairu sozialeko eta babes ofizialeko etxebizitza gehiago eraikitzeari. Presidenteak ez du ondo ikusten egungo sistema: “Ez dago apenas pisu sozialik eta baldintzak betetzen ez dituen jende askok etxea lortzen du, banandu edo dibortziatuei dagokien kupoa baztertuz. Gainera, Donostiako Intxaurrondo auzoan adibidez, iaz pisuen %60 bete gabe geratu ziren”. Denaren gainetik, aldeen arteko akordioa lortzea da soluziorik onena eta bitartekaritza familiarra garrantzitsua da gatazka saihesteko.

Administrazioak ez duela esku hartzen ere kritikatu du Saenzek. Eusko Jaurlaritzatik hainbat keinu baikor jaso dituztela dio, eta Espainiako Etxebizitza Ministerioa aztertzen ari da gazteei zuzenduriko alokairurako 210 euroko hileroko laguntza bananduei ere ematea, baina oro har “adabakiak jartzen dira gure aldarrikapenen arabera. Udalek arrazoia ematen digute, baina ekintzetara pasatzeko garaian ez dute etxebizitza arloan duten eskumena baliatzen. Kontua da politikariak oso harroak direla eta diote: dibortzioaren legearekin bi urte baino ez daramatzagu eta guztien adostasunarekin onartu genuen; nola aldatuko dugu hain goiz?”.

Aldaketarik ezean, ordea, eta dibortzioak goraka doazela kontuan hartuz, gain hartuko digun arazo sozial larria aurreikusten du Saenzek, bere ustez Administrazioak oraindik ez baititu arretaz aztertu banaketek ekarriko dituzten benetako ondorioak. Jesus Celada eta Fran Pintado dira ondorio horiek jasan dituztenetako bi eta etorkizuna ilun ikusten dute, baina iparra galdu gabe borrokan jarraitzeko ilusioarekin. “Lana, etxea eta nire semea berreskuratzea dut erronka, beraz badut zereginik aurretik”, diosku Celadak.

Bikote askok ere bidegurutzean ikusten dute euren burua harremanak hausterakoan. Malda psikologiko, emozional eta ekonomiko hori gainditzeko, bidetik kendu beharreko harri asko dago oraindik.