36ko Gerra: Otsaileko kronika: Eusko gudariak gara Oviedo askatzeko
Eskari horrekin bi gauza frogatuko ziren: batetik, Iparreko armada errepublikanoak -Santanderreko, Asturiasko eta Euskadiko tropak biltzen zituenak- zenbateko eraginkortasuna zuen, eta bestetik, euskal gudariak Euskaditik kanpo borrokatzeko zein neurritaraino zeuden prest. Eskaeraren aurrean iritzi eta jarrera desberdinak azaldu ziren buruzagi politiko eta gudarien lerro artean. Jose Antonio Agirre lehendakariaren esanetan, Asturiasera bigarren aldiz joan behar izateak -1936ko urrian jada hainbat batailoi joan zirelako- ezusteko handia eragin zuen Eusko Jaurlaritzan. Gainera, Legutioko eraso antzuaren eskarmentua bazuten ere, Gipuzkoako eta Arabako fronteetan zeuden gudariek galdetzen zuten Oviedora joan beharrean zergatik ez zuten erabiltzen saio hori euskal lurrak berreskuratzeko. Azkenean, Agirrek berak amore eman eta boluntarioz osatutako bi brigada bidaltzea lortu zuen. Batean, Amayur eta Euzko Indarra batailoiak eta Ariztimuñoko metrailadore konpainia joanen ziren, Saseta komandantea buru zutela. Bigarrenean, Samaniegoren aginduetara, Perezagua, Prieto, Celta eta Rusia batailoi ezkertiarrak arituko ziren.
Fronteetan zituzten lekuak utzi eta otsailaren 12an batzuek eta besteek Asturias aldera jo zuten. Printzerri zaharrean, gerra piztu zenetik martxan zegoen iraultzaren hainbat ondorio gertutik ezagutzeko aukera izan zuten. Kokaleku izan zuten Trubia herrian, esaterako, lantokiek gerrarako jo eta ke ekoizten zuten eta dirua indargabetua zegoen, trukerako bertako kontseiluak indarrean jarritako txartelak baino ez zuten balio. Helburu eta mehatxu hiriburua zuten ordea, eta berehala Oviedo aldera abiatu ziren.
Baina Premuñotik aurrera jarraitu ordez, atzera egin behar izan zuten, gune horretan gotortze lanak burutzea ezinezkoa suertatu zitzaielako; Arecestik bidea alderantziz egin zuten. Herri horren inguruan, eraso eta kontraeraso bortitzak txandakatu ziren eta gudari anitz hil ziren. Horien artean buruzagi ezagunenetakoa eta lehen brigadako burua: Candido Saseta. Otsailaren 23an, komandante karguan bi aste betetzear zela, obus baten metrailak hil zuen. Kolpe latz horren ostean, egun pare bat gehiago iraun zuten aipatu eremuan eta azkenean, 25ean ibaia berriz zeharkatu zuten, baina gibelera eginez. Olaizolaren aginduetara Euzko Indarrako zubigileek prestatu zuten egurrezko zubiari esker, itzulia joaneko bidaia baino erosoago egin ahal izan zuten.
Dena den, Oviedoren aurkako setioa amaitu ez zenez, beste hainbat lekutara bidali zituzten euskal gudariak. Amayurkoek, adibidez, Pando mendira jo zuten, bertan zegoen Perezagua euskal batailoia laguntzeko. Martxoaren 25a arte -etenaldi txiki bat kenduta- hor arituko ziren biak. Tarte horretan, Oviedo kanpoaldeko auzo eta eraikinetan (zezen plazaren inguruan, La Cadelladan, Mercadin deiturikoan edo Buenavista futbol zelaian), bonbez eta metrailez, batzuk erasoan, besteak defentsan jo eta ke aritu ziren. Baikortasunez, Llano de la Encomienda buruak egun haietan ondorengoa erran zion Cruz Salido kazetari sozialistari: «Oviedo gurea izanen da». Hala zirudien eta kazeta askok beren berriemaileak fronte horretara bidali zituzten: Tierra Vascakoek Francisco Turrillas jarri zuten frontean eta Euzkadikoek, Jose Maria Azkarraga Lur Gorri.
Hala eta guztiz ere, martxoaren 26ra arte tinko jarraitu zuten euskal batailoiek bertan. Egun horretan, Euzko Indarrak, eta biharamunean Amayurkoek, etxera behin betiko buelta hartu zuten. Oviedo frankisten esku utzi zuten arren, ongi merezia zeukaten txandakatzea eta nolabaiteko atsedenaldia. Pazko astearen eta Aberri Egunaren bezpera zenez, ekitaldi ugari zeuzkaten Bilbon ospatzeko. Baina fronte gerra ere, ziurrenik, pentsatzen zutena baino askoz gertuago zegoen, hil horretako azken egunean, martxoaren 31n, Mola jeneralak Bizkaiaren aurkako erasoaldia hasi zuelako. Hortaz, laster mendebaldeko frontetik ekialdeko lubakietara joan beharko zuten, Euskadi autonomoaren defentsan, behin betiko gudaldiak burutzera. Nolanahi, Asturiasko frontean egondako Julio Ugartek idatzi zuen legez, bizirik bueltatu ziren gudarien bihotzean herrialde hori eta Nalon ibaia arantzarik mingarriena bihurtu ziren hortik aurrera.
Kamiñazpi (1914-2006)
Jose Mari Etxaburu «Kamiñazpi» ondarrutarrak 1936tik 1940ra bizitutakoak kontatzen ditu, 1963an idatzi eta 80ko hamarkadan argitara eman zuen liburuan. Irakurrita, guztiz ulergarria zaigu kronika liburu honen ibilbidea.
Hil berria den Kamiñazpi, gerratik ihesi, Ondarroatik Donibane Lohizunera heldu zen. Jarraian, Ziburun, Iratzederren aitaren bodegan sardinak gertutzen ibilitakoa, Landesetan pinuak botatzen, JELen menpeko Itsasuko Etxedoian aterpetua, Venezuelara joatea ortzmugan, azkenean, Ondarroara itzultzea erabaki zuen Kamiñazpik. Hegoaldean, kartzela, kontzentrazio-esparrua, langileen batailoiak...
Sorterritik atera zenean, harriturik zioen Kamiñazpik, «ogetalau ordu inguru egin genduzan Ondarru'tik Donibane'ra. Bide ori bear dan lez eginda, lau-bost orduko bidea da». Hegoaldera itzuli ahal izateko, Kamiñazpik Cardeñako kartzela, Mirandako kontzentrazio-esparrua eta langile batailoiak jasan behar izan zituen; Arizkun, Gaintxurizketa eta Aritxulegi, sekulako birea Itsasutik Ondarroara iristeko.
Etxaburuk berak dio: «Mutil gazteak gudeari iges egiteak arritu egiten eban. Baiña, al izan balebe, euneko larogeirek iges egingo eustsala ez da ezpairik...». Oker geundeke, Etxabururen Neure lau urteko ibillerak Isasmendiren Nire denboraldiko ibilerak kronikaren ifrentzutzat hartuko bagenu. Ezer izatekotan, elkarren osagarri dira. Garai hura egokitu zitzaien. Ba al da egungo talaiatik hura epaitzerik?
Borroka molde batzuk gerta ez daitezen lan egitea da erronka, borroka latza inondik ere. Ez da lerro zuzenik, hariak dira, ez besterik. Nor gara gu horiek zalantzan jartzeko, inoren intereseko al da, Amayur batailoikoek Asturiasen egindakoa, Gernikakoek Cernay la Villen prestaturikoa edota trabajadorietakoek Arizkunen egin lana epaitzea? Ez da afera, galdera da.
Nazismoaren biktimak izandako euskal herritarrak oroitzeko Eusko Jaurlaritzak egin duen lehen aitorpen instituzionala da. Hego Euskal Herriko 253 pertsona deportatu zituzten 1940 eta 1945 urteen artean. 113 bertan hil ziren eta beste asko, handik bizirik irten baziren ere... [+]
Oraindik ikusgai dago Donostiako San Telmo museoan Memoriaren Basoak erakusketa, maiatzaren 11ra arte. Totalitarismoek gizartea kontrolpean hartzeko erabiltzen dituzten metodo eta tekniken inguruko hausnarketa bat da, espresio artistiko ugariren bidez ondua.
50 urte bete dira Polizia frankistak Mikel Gardoki Azpiroz ETApm-ko kidea tirokatuta hil zuenetik. Egiari Zor fundazioko kideek eta Gardokiren kide Juan Miguel Goiburu Mendizabal 'Goiherri'-k hartu dute parte ekitaldian.
1945ean Neuengammeko nazien kontzentrazio esparruan hil zen Jean Iribarne gamerearraren diru-zorroa berreskuratu eta bere senideei eman diete. Ipar Euskal Herrian gutxienez 350 herritar deportatu zituzten erresistentzian parte hartzeagatik, eta ia erdia ez ziren bizirik atera.
Kirola eta oroimena uztartuko dituzte, bigarrenez, mendi-martxa baten bitartez. Ez da lehiakorra izanen, helburua beste bat delako. La Fuga izeneko mendi martxak 1938ko sarraskia gogorarazi nahi du. Ezkabako gotorlekuan hasi eta Urepelen amaituko da. Maiatzaren 17an eginen dute.
Fusilamenduak, elektrodoak eta poltsa, hobi komunak, kolpismoa, jazarpena, drogak, Galindo, umiliazioak, gerra zikina, Intxaurrondo, narkotrafikoa, estoldak, hizkuntza inposaketa, Altsasu, inpunitatea… Guardia Zibilaren lorratza iluna da Euskal Herrian, baita Espainiako... [+]
Gogora Institutuak 1936ko Gerrako biktimen inguruan egindako txostenean "erreketeak, falangistak, Kondor Legioko hegazkinlari alemaniar naziak eta faxista italiarrak" ageri direla salatu du Intxorta 1937 elkarteak, eta izen horiek kentzeko eskatu du. Maria Jesus San Jose... [+]
Familiak eskatu bezala, aurten Angel oroitzeko ekitaldia lore-eskaintza txiki bat izan da, Martin Azpilikueta kalean oroitarazten duen plakaren ondoan. 21 urte geroago, Angel jada biktima-estatus ofizialarekin gogoratzen dute.
Bilbo Hari Gorria dinamikarekin ekarriko ditu gurera azken 150 urteetako Bilboko efemerideak Etxebarrieta Memoria Elkarteak. Iker Egiraun kideak xehetasunak eskaini dizkigu.
33/2013 Foru Legeari Xedapen gehigarri bat gehitu zaio datozen aldaketak gauzatu ahal izateko, eta horren bidez ahalbidetzen da “erregimen frankistaren garaipenaren gorespenezkoak gertatzen diren zati sinbolikoak erretiratzea eta kupularen barnealdeko margolanak... [+]
1976ko martxoaren 3an, Gasteizen, Poliziak ehunka tiro egin zituen asanbladan bildutako jendetzaren aurka, zabalduz eta erradikalizatuz zihoan greba mugimendua odoletan ito nahian. Bost langile hil zituzten, baina “egun hartan hildakoak gehiago ez izatea ia miraria... [+]
Memoria eta Bizikidetzako, Kanpo Ekintzako eta Euskarako Departamentuko Memoriaren Nafarroako Institutuak "Maistrak eta maisu errepresaliatuak Nafarroan (1936-1976)" hezkuntza-webgunea aurkeztu du.
ELA, LAB, ESK eta STEILAS sindikatuek eta M3 elkarteak "herrikoia eta sozialki plurala" den memoria eguna "errepresiorik gabe" egitea eskatu dute. Eusko Jaurlaritzari zuzendutako eskaera da, "iaz ez bezala", aurten manifestatzeko eskubidea bermatzeko... [+]
Irungo tren geltokian, Aduanaren eraikinaren atzealdean dagoen Pequeña Velocidad pabiloiak zutik jarraituko du, 1936ko gerraosteko giltzapetze-sistema beldurgarriaren lekuko gisa, talde memorialisten borrrokaren ondorioz. Pabiloia frankistek erabili zuten 1936tik 1942ra,... [+]
Donostiako eta Gipuzkoako beste udalerrietako irudiak ikus daitezke unibertsitatearen webgunean.