36ko Gerra. Urtarrileko kronika: Euskadi autonomoaren egunik beltzena
Hala gertatu zen 1936ko abuztuaren 8an, irailaren 25 eta 26an, eta urriaren lehenean. Abiazioak egindako bonbardaketak gauza berria ziren Espainia aldean eta eragiten zuten izua geldiezina zen, are gehiago Bizkaian. Bertan, alde errepublikanoko hegazkinak -Errusiatik iritsitako Polikarpov ehiza-hegazkinak, jendeak «euliak» eta «txatoak» deitu zituztenak- ez ziren inoiz nahikoa izan nazionalen erasoei aurre egiteko. Oso ohiko bilakatu ziren sirena hotsak eta aire erasoen aurrean jendearentzat prestaturiko babeslekuak; behin-behineko salbazioa izateaz gain, zeruko gudaldietan zegoen desorekaren seinale ziren.
Komunikabideetan ere, alde bateko zein besteko indarren desorekak isla zuzena izan zuen. Izan ere, prentsa frankistak berak, sarritan inolako ahalkeriarik gabe, beraien hegazkinek buruturiko balentriak hedatu zituen bitartean, Bizkaian argitaratzen ziren egunkariek pairaturiko biktimen eta txikizioen berri besterik ez zuten eman. Gerrak aurrera egin zuen heinean, egoera hori larriagotuz joan zen eta frankistak, batzuetan egunean bitan ere (goiz eta arratsaldez), Euskadi autonomoko hiriburua eta inguruak bonbardatu zituzten, inolako oposiziorik aurkitu gabe.
Aipatutako auzo horretan Bilboko lau kartzela zeuden. Nagusia -XIX. mendeko azken herenean eraiki zuten Larrinagakoa- eta gerraren ondorioz sortu berriak zirenak: El Carmelokoa, Los Angeles Custodioskoa eta Casa Galera deiturikoa. Lau espetxe horietan 2000 presotik gora zeuden. Horietatik heren bat Gipuzkoatik, Donostia frankisten esku erori baino egun batzuk lehenago ekarritakoak ziren. Lehen hilabeteak Cabo Quilates, Altuna Mendi eta Arantzazu Mendi barku kartzeletan eman zituzten giltzapeturik eta 36ko abenduaz geroztik Larrinagara eta gainontzeko lehorreko espetxeetara eraman zituzten. Justizia Sailaren menpe zeudenez, lau espetxeek kanpoan zein barruan zaindariak zituzten eta Espainiako Estatuko beste antzeko presondegiekin parekatuz nahiko seguruak ziruditen.
Hiru ordu inguru iraun zuten oldarretan, hainbat espetxeratu bere burua defendatzen saiatu zen. El Carmelon gatibu zeudenak, adibidez, azken pisuan metatu eta itxi ziren eta horri esker oso biktima gutxi egon ziren: zazpi baino ez. Aldiz, latzagoa izan zuten Los Angeles Custodioskoek eta Larrinagakoek, 109 eta 56 hildako izan baitziren. Horiei gehitzen badizkiegu Casa Galeran izandako 53ak, 224 hildako egon ziren lau kartzeletan. Beraien artean, hainbat politikari zeuden: hala nola, Juan Olazabal Ramery Gipuzkoako integristen buru historikoa edota Bernardo Elio Marqués de las Hormazas buruzagi tradizionalista. Biktima bizkaitarren artean, aipatzekoak dira Pedro Eguilleor eta Adolfo Careaga politikari kontserbadoreak eta Nafarroako Arellano Dihinx famili eskuindar ezagunaren anai pare bat (Francisco Javier eta Jose Maria) ere hor erail zituzten. Hildako guzti horien berri zehatza, izen-abizenekin, eskaini zuten egunkari faxistek, baita Eusko Jaurlaritzak argitaratzen zuen Euzkadiko Agintaritzaren Egunerokoa delakoak ere.
Hainbat ertzain eta Eusko Jaurlaritzako hiru kontseilari, Telesforo Monzon, Juan Astigarrabia eta Juan Gracia, kartzeletara gerturatu zirenean, fusilamenduak amaitu ziren. Astigarrabia komunistak ondoren kontatu zuen legez, Los Angeles Custodiosera iritsi zirenean, oraindik fusilamenduekin ari ziren eta beraiek lortu zuten hiltzear zegoen taldea ziegetara bidaltzea eta fusilamenduak geldiaraztea.
Frankisten erasoaldia zela medio, ez zen ahozko epaiketarik egin baina gerra ostean mundu osoan zehar emandako hitzaldietan eta bereziki 1956an egindako Euskal Mundu Biltzarrean, egun hura hizpide izan zuten, Jose Antonio Agirrek buruturiko txosten nagusiaren bitartez. Hogei urte lehenagoko abagune hartan biktimak «gure jendailak» erail zituztelako eta aginte tresnek kale egin zutelako errudun jotzen zuen bere burua lehendakariak berak, nahiz eta erailketak Euskal Gobernutik kanpo zegoen esparru politiko batek -anarkistenak gehienbat- sustatu. Adierazpen hori salbuespen bikain bezain esanguratsua izan zen, Espainiako Estatu osoan, ez alde frankistan ezta errepublikanoan ere, antzeko sarraskien inguruko aitorpenik ez baitzen egon ez gerra zibileko garaietan ezta ondorengo urteetan ere. Baina, Agirrek ongi zioen moduan, soil-soilik gauzak gertatu ziren legez aitortuz gero eduki dezake aginte batek autoritate morala.
Kontua da merezi ote duen gerra galtzeko egitea
Bakana da aukeratu dugun liburua. Bost narrazio biltzen ditu, guztietan gorpu bat lurpetik aterea, baina ez da hori bostek komunean duten bakarra. Gure iragana(k), gure gatazka(k) agerian dira narrazioetan, nekez lurperatuko ditugu horiek.
Gudari zaharraren gerra galdua izenburuko narrazioa da gerra zibilaren garaiarekin zerikusirik gehien daukana. Leku mitiko bilakatu den Intxortako frontean jazotako gertakari bat da narrazioaren muina.
Asaba zaharren baratza izenekoak gertakari historiko bat du oinarri: 1937an, faxistak Sukarrietara heltzear, Sabino Aranaren hilobia hustu zuten. Hilobitik atera ondorengo hezurren garraio eta ibilerek kontakizunaren nondik norakoak markatuko dituzte. Historia liburuek bazterrean uzten dituzten gertakari eta pertsonez mintzo zaigu, historia idazten dutenek gertakariak desitxuratzeko, faltsutzeko erakutsi abileziaz. Ez zuten esan alferrik, periodikuak jartzen diotena dakar.
Bi bihotz, hilobi bat eleberri laburrean, Nafarroako Artaxona eta Donostian bizi den artaxonar bat dira kontakizuna gerrarekin lotzen dutenak.
Gainerako bietan (Rossetti-ren obsesioa eta Marcel Martin), ageriko gatazkak berriagoak dira.
Iraganak, etengabean, oraina baldintzatzen du, eta bistan da Saizarbitoria iraganaz blaitu dela; inoiz, irakurtzean, grabagailuak erregistratutakoa transkribatzen irudikatzen dugu. Ironia dosia ez zaio atzendu, izan ere, gizakion miseriak, euskaldunon miseriak azalerazten iaioa da donostiarra. Gertakari historikoak eta histerikoak tartekatuz, gogoetaren leihoa beti zabalik.
Bestalde, ezin ahaztu Saizarbitoriak saiakeraren eremua goldatua duela; konparazio batera, Aberriaren alde (Aberriaren kontra) liburua. Kezkak, zalantzak, kritika eta autokritika. Monografiko honi akabera eman behar diogu, ez baita Saizarbitoria biluztu den bakarra.
Arantzaren buruko loreek ez zuten arantzarik, Arantzaren bizitzak, ordea, asko. Emakume izatearekin batera, jaiotzetik batzuk. Besteak gaztetatik eransten joan zitzaizkion, komisarian torturak ezarriak, Burgosko prozesuan eta kartzelan, arantza horiek denak patriarkatuak... [+]
50 urte dira Francoren diktadura garaiko azken bost fusilamenduetatik. Jon Paredes, Txiki eta Angel Otaegi ETAko kideak, eta Sánchez Bravo, Humberto Baena eta Ramón García Sanz FRAPekoak. Txikiren abokatuetakoa izan zen Magda Oranich, mende erdia eta gero... [+]
Gatazka politiko bat egon da azken 60 urteetan Euskal Herrian, eta horrek izan du bere bertsio biolentoa, ETAk bideratu duena, zeinari Espainiako Estatuak errepresioz eta estatu-terrorismoz erantzun dion. Sei hamarkadetan, ordea, biolentzia horiek ez dira berdin ikusi izan... [+]
Abuztu honetan polemika berri bat piztu digute, beste behin, belarrondokoa ematea baino larriagoa izan dena. Azken hamabost urte baino gehiagoan, Glen Cree ekimenetik hasi, Estatu bortxaren biktimei aitortza legala emateko mekanismoen sorreratik segitu eta herri honetan ireki... [+]
Azken zortzi urteotan 30 bunker inguru berreskuratu dituzte dozenaka gazte boluntariok; Baztanen, Otsondon, izan da azkena. Ana Ollo kontseilariak bisitatu du auzolandegia eta gazteen ezinbesteko lana txalotu eta eskertu du.
Aurten Txiki eta Otaegi fusilatu zituztela 50 urteko beteko direnean, Alonsok adierazi du ETAko bi kideek ez zutela nahi Franco osteko gizarte demokratiko bat: "Diktaduraren aurka borrokatzen ziren, baina diktadurak erabilitako tresna berberekin".
Txiki eta Otaegiren fusilamenduen 50. urteurrenaren harira jarritako olana kendu du Zarauzko Udalak. Sortuk salatu du udalak, EAJ eta PSE-EEk osatuta, "zaborra izango balitz bezala" tratatu zuela olana. Zenbait herritarrek berreskuratu eta Azken Portuko plazan ireki dute.
2025ean 40 urte beteko dira Mikel Zabalza hil zutenetik, eta 47 urte Germán Rodríguez eta Joseba Barandiaran hil zituztenetik. Horiek guztiak Estatuko Segurtasun Indarren biktimak dira, eta Sanfermines78 Gogoan elkarteak Espainiako Gobernuari eskatu dio "Estatuaren... [+]
IRUTXULOKO HITZAk eta Dinamita Tour egitasmoak 36ko gerra Donostian nolakoa izan zen eta hiria beste ikuspegi batetik ezagutzeko ibilaldia antolatu dute elkarlanean, uztailaren 21erako. Elkargunea Bretxako Sarriegi plazako estatua izango da, 19:30ean, eta Amararaino joango dira... [+]
Astelehenean, 40 urte beteko dira Joseba Sarrionandia eta Iñaki Pikabea presoek Martuteneko kartzelatik ihes egitea lortu zutenetik. Egiako pisu batean izan ziren ezkutaturik bi iheslariak, eta oraindik milaka eztarrik abesten dute «kristoren martxa dabil!».
Altzagatik itsasadarraren parean doan BI-711 errepidearen Jose Luis Goyoaga etorbidearen izena aldatzeko herritarren parte-hartze prozesuaren ondoren, kale horren izen berria Zirgariak etorbidea izango da.
78ko Sanferminak Gogoan plataformak eta Gasteizko Martxoak 3ko ekimenak bat egin dute espainiar estatuak gertakari latz horietan bere erantzukizuna onartu eta biktimen aitortza ofiziala egin dezan. 'Estatua Erantzule!' izena darama kanpainak.
Inor gutxik ukatuko du ziurgabetasunez beteriko garai batean gaudenik. Krisi ekonomikoaren, ezegonkortasun politikoaren eta klima-aldaketaren inguruko mezuez inguraturik gaude. Ikaraturik bizi gara. Hori guztia gutxi balitz, globalizazioaren ondorioz, nazioen izaera zalantzan... [+]