36ko Gerra. Abuztuko kronika: Bidasoako gudaldia
Baina ikusmin horren gainean, gatazkaren nazioartekotasuna jokaturik zegoen aldez aurretik, Londresen eta Parisen. Frantziak eta Britainia Handiak martxan jarritako Parte Ez Hartzearen Batzordea oso erabakiorra suertatu zen mugako giltzaren zoria erabakitzeko. Claude G. Bowers, Amerikako Estatu Batuetako enbaxadoreak ederki azaldu zuen auzi hori, honakoa erranez: «Irungo gudaldian, une larrienetan, defendatzaileei armak eta munizioak ekarri behar zizkieten kamioiak ez ziren Hendaiako nazioarteko zubitik igaro eta errepublikanoak biluzik gelditu ziren etsaien aurrean. Molak lortu ez zuena, gobernu demokratikoek martxan jarritako Parte ez Hartzearen batzordeak erdietsi zuen, errepublikanoei egundoko kolpea emanez. Orduz geroztik, indar leialek ezinezkoa izan zuten Espainiako iparraldeko frontea defenditzea». Ez zegoen oso desbideratua enbaxadore amerikarra. Orduan ez berak ez Irungo defendatzaileek ere ez zekiten geroxeago jakin zutena. Frankistek nazioarteko laguntza izateaz gain, bere esparru guztietako indar metaketa burutu zuten Errepublikak Euskal Herrian zuen nazioarteko errepideko lotura bakarra, Irun-Behobikoa, eskuratzeko.
Mauser, Naranjero eta orduko fusil moten kopuruen aldetik, nolabaiteko oreka zegoen arren, beste armetan frankistak gailentzen ziren. Bidasoako defendatzaileen aldetik, Pikoketa eta Erlaitzeko defentsa guneak galdu ondoren, Puntxasen eta San Martzialen zituzten artilleriako toki nagusiak. Pixka bat atzerago, itsas aurreko azken su iturria zuten Guadalupeko gotorlekua. Baina nazionalak artilleria mugikor ugarirekin, eta itsasotik euren Almirante Cervera, España eta Velasco gerra ontziekin, nagusi ziren gerra eremu horretan. Era berean, nazioarteko neutraltasunari muzin eginez, nazionalek egunero erabili zituzten Italiatik ekarritako hegazkinak. Caproni 101 eta Savoia Marchetti tankerakoek abuztuaren 25etik aurrera Irunera jo zuten, San Martzial, tren geltokia eta inguruak inpunitate osoz behin eta berriro bonbardatzeko.
Fronte lerroa aldatzen hasi zen egun horrez geroztik. Erasoaldia gogortu egin zen hurrengo egunetan, Irun eta Behobia eskuratzeko, Puntxas, Zubeltzu eta San Martzial frankisten helburu zirelarik. Gune horietan milizianoak txandaka aritu ziren fusilez eta metraileta apurrez. Beste aldetik, berriz, Bidasoako ezker aldetik zihoazen trenbideak altxatu ondoren, Endarlatsako zubi dinamitatuaren oztopoa gainditu zuten. Horren ondorioz, tropelka bidali zituzten erasotzaile andana San Migueletik Puntxas aldera. Tanketak lagunduta, legionarioek eta mairuek erasotu zuten Puntxasko defentsa lerroa. Kostatu zitzaien nazionalei Endarlatsatik haraino zeuden 5 kilometroak burutzea eta Puntxasko guneaz jabetzea. Bizpahiru aldiz aldatu zen kolorez bertan harro jarri zuten bandera, harik eta errepublikanoena, piperpotoak ordezkatu zuen arte. Eremu horren gainean Biriatuk duen talaiatik, xake partida odoltsu eta gogor bat bailitzan, turistek zein kazetariek, ederki ikusten zituzten aldaketa eta mugimendu horiek. Puntxasen aurkako behin betiko erasoa irailak 2an burutu zuten legionarioek, soldaduek eta erreketeek, hortik Behobiara kilometro bat besterik ez zuten. Egun berean, San Martzialez jabetu zirenean, Irungo patua erabaki zen.
Frankistak irailaren 4an Behobiaratu ziren, Montejurra Tertzioko erreketeak buru zirela, legionarioek nazioarteko zubia eskuratzen zuten bitartean. Bestetik, beraien artilleriak eta hegazkineriak Irungo hainbat leku bonbardatu zituen, San Martzialetik eta Ventastik Uranzu zaharrari heltzeko. Bonbardaketa horien ondorioz, lehen suteak hasi ziren Irunen. Ikusgarriena eta lehenetarikoa, El Medio, hau da, Behobia eta Irunen artean zegoen auzotxoko La Cerillera lantokian sortu zen. Hurrengo orduetan askoz gehiago sorraraziko zituzten. Baina azken hauek, Irungo azken borrokalari anarkistek nahita piztutakoak izan ziren. Irun laga baino lehen, Kolon pasealekuan bereziki, zenbait etxeri sua eman zioten, lur errearen taktika garatu nahian. Ordu batzuk beranduago, frankisten esku zegoen, baina ia-ia hutsik aurkitzeaz gain, neurri handi batean erreta zegoen. Irailaren 5a zen.
Zoazte hemendik.
Susa 1995
Frankistek Bidasoako Errepublika eta Oarso-Bidasoa, Nafarroatik Gipuzkoara hartu zituzten mendean, erreketea buru zelarik. Patricio Urquizu Marichalar kontakizunaren protagonistak, anitzen gisan, familia utzi eta Iparraldera, gure iparraldera joko du. Hendaian, Donibane Lohitzunen, bere herrian dago, baina, egoera ez da hoberena inon laketzeko, gainera, 1939an II. Mundu Gerra piztuko da. Azkenik, 1940an, Irungo sasi-muga zeharkatuko du Patriciok, eta kartzelako hormak ezagutuko.
Zoazte hemendik kronika da, bere aberrian ihesi dabilen baten kronika, eta ihesaldian, protagonistaren gogoetak. Horien artean, egun ere, historialarien eztabaida iturri direnak, EAJk egin hautuak, Iparraldeko kristauen jarrera Espainiako II. errepublikarekiko, sasi-muga bai, baina... zoritxarrez pasarteren bat ez da aski ongi dokumentaturik.
Zoazte hemendik ariketa da, liburuaren eskaintzak salatzen du, izpirituaren zaindaria oroimena da. Zoazte hemendik, sormen iturria ere izan da, liburu honen pasadizo batek, hasiera ematen baitio, Koldo Izagirreren Martiria ipuinari (Sua nahi, Mr. Churchill?, Susa 2005). Aitzol protagonista duen ipuinari.
Arakatuta ere, gutxi dira Gerraren hasiera Oarso-Bidasoan eskenatoki duten literatur lanak. Aipatuez gain, Alkaiagako Mikel Tabernak idatzi Txokolatezko dinamita (Susa 2001) ipuin bildumako bi kontakizun gerraren hasierako egunetan girotuak dira.
Azkenik, ezin aipatu gabe utzi, Joxe Mari Lopetegi. Errepublikanoen Bertsolaria (Paper Hotsak, 2004) liburua. Hurrengo kapituluren batean, liburuaren berri emanen dugu.
Ez dakigu, Patriciok eta Joxe Marik elkar ezagutzen ote zuten. Horra literatur lan baterako amua.
Uranzu kaletik gudak ikusten genituen. Anaiak frontetik ekarri zizkidan betaurreko Zeiss batzuekin, gainera, primeran! Ikusten nuen bandera bat Zubeltzun, gero beste bat hilerri aldetik jaisten ari zena. 13 urteko mutiko batentzat hori gozamena! Bizitzen ari ginena pelikula bat bezalakoa zen.
Biriatutik edo Behobiatik begira zeuden turisten antzekoa zen hori, ezta?
Nola izan zen zuen ihesaldia?
Nazioarteko zubitik alde egin genuen. Kolon Pasealekutik, Iparralde hiribidera eta hortik zubira. Asko ginen, 1.500dik gora. Guzti guztiok Hendaiako geltokian sartu ginen. Gendarmeak bazeuden, baina jende uholde horren aurrean ezin zuten deus egin. Geltokia jendez gainezka zegoen. Bakoitzak eramandako gauzekin gainera. Singer josteko makinen goikoak, koltxoi asko. Horiek beti, leku guztietan... Koltxoia eraman beharra, sokekin lotuta. Nik gau osoa eman nuen norbaitek ekarritako hamaka baten gainean, gure gauzei begira.
Irun erretzen ikusi al zenuten?
2025ean 40 urte beteko dira Mikel Zabalza hil zutenetik, eta 47 urte Germán Rodríguez eta Joseba Barandiaran hil zituztenetik. Horiek guztiak Estatuko Segurtasun Indarren biktimak dira, eta Sanfermines78 Gogoan elkarteak Espainiako Gobernuari eskatu dio "Estatuaren... [+]
IRUTXULOKO HITZAk eta Dinamita Tour egitasmoak 36ko gerra Donostian nolakoa izan zen eta hiria beste ikuspegi batetik ezagutzeko ibilaldia antolatu dute elkarlanean, uztailaren 21erako. Elkargunea Bretxako Sarriegi plazako estatua izango da, 19:30ean, eta Amararaino joango dira... [+]
Astelehenean, 40 urte beteko dira Joseba Sarrionandia eta Iñaki Pikabea presoek Martuteneko kartzelatik ihes egitea lortu zutenetik. Egiako pisu batean izan ziren ezkutaturik bi iheslariak, eta oraindik milaka eztarrik abesten dute «kristoren martxa dabil!».
Altzagatik itsasadarraren parean doan BI-711 errepidearen Jose Luis Goyoaga etorbidearen izena aldatzeko herritarren parte-hartze prozesuaren ondoren, kale horren izen berria Zirgariak etorbidea izango da.
78ko Sanferminak Gogoan plataformak eta Gasteizko Martxoak 3ko ekimenak bat egin dute espainiar estatuak gertakari latz horietan bere erantzukizuna onartu eta biktimen aitortza ofiziala egin dezan. 'Estatua Erantzule!' izena darama kanpainak.
Inor gutxik ukatuko du ziurgabetasunez beteriko garai batean gaudenik. Krisi ekonomikoaren, ezegonkortasun politikoaren eta klima-aldaketaren inguruko mezuez inguraturik gaude. Ikaraturik bizi gara. Hori guztia gutxi balitz, globalizazioaren ondorioz, nazioen izaera zalantzan... [+]
Belaunaldi oso baten liburua da Palinpsestoa. Idazten dakien modura idatzi du Arrieta Ugartetxeak, eta horixe dateke alde gaitza. Gainerakoan, hortxe gure iragan hurbila, gerra ondoa, apaiz giroa, euskara, militantzia… eta ez hain hurbila ere, senide nagusien gerra... [+]
Datorren irailaren 25ean 40 urte beteko dira GALek Baionako Monbar hotelean egindako atentatutik, non lau euskal errefuxiatu hil zituen. Horren karietara, Gogora Memoria, Elkarbizitza eta Giza Eskubideen Institutuak oroimen ekitaldi bat egingo du udazkenean.
Donostiako Udaleko Memoria Historikoaren Aholku Batzordeko Sinbologia Lantaldeak dokumentazioa aurkeztu du, eskultura frankista dela frogatzeko. Eskulturaren jatorriaren inguruko eztabaida ireki nahi dute hirian, eta udal gobernuari zenbait eskaera egin dizkiote.
Salvador Puig Antich frankismoaren kontrako militantea izan zen. Askapen Mugimendu Iberikoko kidea, 1973ko irailaren 25ean atxilotu zuten. Gerra-kontseilua egin zioten, eta garrotez exekutatu zuten handik sei hilabetera, 1974ko martxoaren 2an. Aurtengo otsailean baliogabetu du... [+]
Nazismoaren biktimak izandako euskal herritarrak oroitzeko Eusko Jaurlaritzak egin duen lehen aitorpen instituzionala da. Hego Euskal Herriko 253 pertsona deportatu zituzten 1940 eta 1945 urteen artean. 113 bertan hil ziren eta beste asko, handik bizirik irten baziren ere... [+]
Oraindik ikusgai dago Donostiako San Telmo museoan Memoriaren Basoak erakusketa, maiatzaren 11ra arte. Totalitarismoek gizartea kontrolpean hartzeko erabiltzen dituzten metodo eta tekniken inguruko hausnarketa bat da, espresio artistiko ugariren bidez ondua.
50 urte bete dira Polizia frankistak Mikel Gardoki Azpiroz ETApm-ko kidea tirokatuta hil zuenetik. Egiari Zor fundazioko kideek eta Gardokiren kide Juan Miguel Goiburu Mendizabal 'Goiherri'-k hartu dute parte ekitaldian.
1945ean Neuengammeko nazien kontzentrazio esparruan hil zen Jean Iribarne gamerearraren diru-zorroa berreskuratu eta bere senideei eman diete. Ipar Euskal Herrian gutxienez 350 herritar deportatu zituzten erresistentzian parte hartzeagatik, eta ia erdia ez ziren bizirik atera.
Kirola eta oroimena uztartuko dituzte, bigarrenez, mendi-martxa baten bitartez. Ez da lehiakorra izanen, helburua beste bat delako. La Fuga izeneko mendi martxak 1938ko sarraskia gogorarazi nahi du. Ezkabako gotorlekuan hasi eta Urepelen amaituko da. Maiatzaren 17an eginen dute.