Euskalkiak eta euskara batuaren edo estandarraren arteko interakzioan elkarreragina dagoela inork ukatzen ez badu ere, inor gutxik itaundu du zer gertatzen ari den bien arteko harreman horietan. Zeinek zeinengan eragiten duen. Joera bateratzailerik ba ote dagoen. Bateratze-joera bizia ala motela bizi dugun gaur egun gure herrietan. Euskararen lurralde guztietan joera bera eta indar berarekin gertatzen ari ote den.

Itaun horien erantzunak bilatzeko asmoz hasi dut ikerketa. Datuak eskaintzean arloka aurkeztuko ditut: fonologia, morfologia, sintaxia (Dimako datuak baino ez) eta lexikoa. Jaso diren datuak multzo bitan bildu dira: herrikoa zutabean herri edo inguru horretan dialektologia tradizionalean biltzen diren datuak (jende zaharrei, herriko semeei, herritik irten gabekoei... jasoak); zutabe horretan 'hizkuntza-iraunkortasuna' neurtu gura da, herriko hizkerari zaion atxikimendua, alegia. Jasoa zutabean kontrako joera biltzen da: eskolan ikasitako edo hedabideetatik jasotako euskara mota. Izatez 'herriko formei atxikimendurik eza' adierazten du zutabe horrek, (herriz) kanpoko kulturak edo kulturek ekarritako formak. Biak zutabean bi erantzun (herrikoa eta jasoa) jaso direnean biltzen dira.

Ikaragarrizko aldea dago bi inkesta-lekuetan fonologiari dagokionez. Goierrin ederki eusten diete herriko ezaugarriei. Bai 40 urte inguruko jendeak (%98an eusten diete herriko ezaugarriei), baita gazte jendeak ere (%97an). Horiek eskolako eredua eta herrikoa maisutasunez bereizten dituzte eta ez dago ia-ia interferentziarik herrian lagunartean hitz egiten dutenean. Herriko ezaugarrien atxikimendu handia dagoela oso argi erakusten du diagramak.

Diman gertatzen dena, aldiz, ez da hain kilikagarria. Herriko formenganako atxikimendua jaitsi egiten da Goierrikoarekin erkatuz helduen artean (%87k eusten die herriko formei). Are nabarmenago gertatzen da gazteen artean; Goierrin %97k eusten bazien herriko formei, Diman %64ra jaisten da atxikipena.

Fonologian legez morfologian ere, alde handia dago bi diagramen artean: Goierrin bai helduek baita gazteek ere eusten diete euren herriko ezaugarri morfologikoei modu finko batean, nahiz ez fonologian erakutsi duten fideltasun ia erabatekoarekin. Hala ere, %84ko fideltasun-maila handia da.

Dimako diagramari erreparatzen badiogu eta datuek benetako errealitatea islatzen badute, modu kezkagarrian hartzeko modukoak direla onartu beharko genuke. Baina, badiot, era zabal eta sakonagoan ikertu gura dudan gaia dela eta hau abiapuntua baino ez dela. Helduek %100ean eusten dieten bitartean, gazteek %51n baino ez dute egiten. Belaunaldi batean ezaugarri morfologiko erdiak berriekin ordezkatu dira.

Diman baino ez da egin sintaxiari buruzko galdeketa. Kasu honetan datuak bi multzotan bildu ordez hirutan bildu dira: herriko forma baino ez denean jaso, forma jasoa baino ez darabiltenean eta biak eman dituztenean. Helduek atxikimendu handia erakusten duten bitartean (%86), gazteek %43an baino ez dute egiten. Eta %14an bi formak eman dituzte: herrikoa eta forma jasoa, ikasia.

Goierrin fonologia eta morfologian baino askoz ere dialektotasun txikiagoa erakusten dute datuek: %60an baino ez dira herriko berbak jaso helduen artean. Gazteen artean, aldiz gehiago dira ikasiak edo herrikoak ez diren (uler bedi dialektologia tradizionalean herrikotzat jotzen ez diren) berbak. Diman, ostera, helduen atxikimendua oso handia da (%94), baina gazteengan %51ra baino ez da heltzen. Dena den, Goierrin erakutsitakoa baino handiagoa, zalantza barik.

Datu guztiak diagrama batean sartuz, ondoko emaitzak lortzen dira herrika: Gipuzkoako Goierrin %88an eusten diete bertako ezaugarriei helduek eta %74an gazteek. Esan liteke bertako hizkera eta estandarraren arteko bateratze-prozesua orekatua dela, hein batean.

Diman helduek ezin hobeto eusten badiete ere, gazteak jada lerratu dira estandarraren atzaparretan, %52an baino ez diete eusten eta herriko ezaugarriei. Hemen bertako hizkera eta estandarraren arteko bateratze-joera bizia da. Eta bitartekorik ez bada jartzen epe laburrean, pentsa liteke estandarra nagusituko dela osorik, bertako ezaugarriak galduz. Helduei dagokionez, herriko hizkeren ezaugarriak hobeto gordetzen dituzte Diman Goierrin baino. Baina gazteen mailan alderantziz gertatzen da.

Diagramek argiro erakusten dutenez, bateratze-joera gazteen artean bortitza da, zalantzarik gabe. Gorago esan bezala, lexikoan gertatzen dira indize handienak, ondoren sintaxian eta morfologian, eta azkenean datoz ezaugarri fonologikoak.

Datuek erakusten dutenez, Bizkaia aldean (eta Gipuzkoan?) gazteria euskara estandarrera lerratu da. Aldaera dialektaletatik hain urrun diren formak eskoletan irakatsi eta erabilaraziz, guraso eta aitita-amonen belaunaldiarekin deserrotuz doa. Deserrotzearen abiadura uste eta behar baino lasterrago dela iruditzen zait. Euren hizkera eskolaz kanpoko loturarik gabe gelditzen ari da. Kulturazko deserrotzeari hizkuntzazkoa gehitzen ari zaion honetan, aurreko munduarekin zubia egiteko beharrezko den hizkera ez da horretarako gai.

Alde batetik, euskalkiak eta estandarra urruntzen badira eta, bestetik irakaskuntzan estandarra baino ez bada erabiltzen, puzzlea osotu da: urte gutxi barru euskara bakarra izango dugu. Bateratze-joera bizienaren ezaugarriak dira eta ondorio garbiak aurreikusten dira.

Gauzak horrela, bateratze-joerak orekatzeko lanik egiten ez bada, jardunean den hizkuntza-ideologia edo ideologia estandarra Tore Kristiansen-en hitzetan (standar ideology) ez bada errotik aldatzen, bi belaunalditan galduta egongo dira dialekto tradizionalak. Europan (Danimarkan, Alemanian...) jazo den egoera berean izango gara.

Ikerketan esana dut: sasoi batean euskalkiak eta euskara batua aurka jartzea modan zegoen eta orain «osagarriak» direla esaten da. Nire ustez, baina, etenik bako eta saihestu ezin den lehian dihardute. Lehia horretan euskara galtzen ez ateratzea da helburua.

Henrike Knörr-en hitzak hartuz, euskararen etorkizuna batua eta euskalkien arteko oreka zaindu zuhurrarekin lotuta dago. Joera integratuak indartu behar dira; horiek indartzen ez diren bitartean, gure euskara batua zabala egiten ez den bitartean, jendea hizkeretatik urruntzen joango da, euskararen aberastasuna galduz joango da.

Lizardiren hitzak, Mitxelenak Lengua común y dialectos vascos lanean bezala, neure eginez, «azal orizta, muin betirakoa», zuztar tradizionaletatik sortutako enbor berria nahi dugunok ez dugu nolanahiko euskararik gura.