Denbora luzez Santiagorako bideek ez zituzten erromesak soilik hartu: mota guztietako pentsamendu korronte, joera artistiko eta jarduera ekonomikoak ere, galtzada zaharretan barrena, Europa sartalde osoan hedatu ziren. Gure bailara eta mendi lepoak igarotzen dituzten galtzadek hauek guztiak ikusi zituzten iragaten, era bateko eta besteko arrazoiek, Galiziako Compostelara zeramatzatenak.

Erromesaldiek XI eta XII. mendeetan ezagutu zuten goren maila. Musulmanekiko muga hegoaldera mugitu zen eta garai honetan etorriko ziren, monasterio askoren kargu egingo ziren Cister eta Cluny ordenako monjeak, Done Jakue bidearen bultzatzaileak. Errege kristauak erromesaldiak ekonomiari zekarzkion onuraz jakitun, burgo berriak sortu zituen. Nafarroan, Iruñea, Lizarra, Zangoza eta Garesen burgoak sortu ziren, harresiz inguratuak, non Pirinioez haragoko frankoak biziko ziren eta beraien hizkuntza okzitaniera nagusitu zen.

Calixto II.a aita santuak Done Jakueren Urte Santua ezarri eta haren ondorengoak, Alejandro III.ak, 1179an Regis Aeterna bula eman zion. Honen bidez, barkamen osoa eskaintzen dio Konpostelako tenplua uztailaren 25a -Santiago eguna- igandea den urteetan bisitatzera doan guztiari.

XIV. mendearen hondarrean eta XV.ean Done Jakue bidearen gainbehera etorri zen. Izurri beltzak Europako populazioan sarraskia eragin zuen eta bizirik iraun zutenak amaierarik gabeko gerratan zebiltzan. Bideak jada ez ziren hain seguruak eta hain aberatsak izandako monasterioek apenas zuten behartsuei eskaintzeko ezer. XVI. mendean protestantismoa sortu eta erlijioen arteko liskarren mendea izan zen. XVIII. mendean erromesaldiek gorakada txiki bat ezagutu arren XIX. mendean, desagertu egin ziren.

Erromesaldien bigarren loraldia duela urte gutxi hasi da eta gero eta garrantzia handiagoa hartzen ari da. 1993an, 99.436 pertsona izan ziren Santiagora iritsi eta Konpostela eskatu dutenak. Dokumentu honek bide osoa edo zatiren bat erromes egin duzula ziurtatzen du. Milurtekoaren azken Urte Santuan 154.613 izan ziren eskatu zutenak. Urte arruntetan ere, Konpostelara iristen direnen kopurua izugarri hazten ari da urtetik urtera.

Zenbat bide dago Santiagora? «Ibiltari bezainbat», erantzun genezake. Bide hauek, sarri, erromatar eta Erdi Aroko galtzadekin, merkatari bideekin eta transhumantziako bideekin bat zetozen, beraz hauek galdu diren heinean Done Jakuerakoak ere galdu dira. Bestalde, egun dagoen bide zahar ahaztuak berreskuratzeko joera txalogarrian, gaurko errepide nagusietatik aldentzen saiatzen dira.

Erdi Aroko Aimery Picaud beilariak deskribatu bezala, gaur egungo Frantzia zeharkatzen zuten lau bide nagusi zeuden, Europa aldetik zetozen bide-adar ugari bilduz eta bide-sare zabala osatuz. Lau bide nagusi horien abiapuntuan zeuden santutegiak ere, pelegrinen helburu ziren:

1. Le Puy-tik zetorren bideak -via Podiensis deitua-, Europa ekialdetik zetozen beilariak biltzen zituen, eta Conques eta Moissac hiri historiko garrantzitsuetatik igaroz Ipar Euskal Herrira iristen zen. Bide hau, GR-65 gisa izendatua, erabat seinaleztatua dago egun eta bertatik iristen da Europatik datozen pelegrinen gehiengoa.

2. Lorraina, Borgoina, Champagne eta Alemaniatik zetozen pelegrinak, Vézelay-n elkartzen ziren eta Saint Léonard, Limoges eta Périguex hirietatik barrena, Ipar Euskal Herrira ailegatzen ziren via Lemovicensis-etik barna.

3. Europa iparraldea, Danimarka, Herbehereak eta Frantzia iparraldetik zetozenak azkenik, Parisetik pasatuz, Tours hirian elkartzen ziren via Turonensis-en. Bide hau Poitiers, Saint Jean d'Angély, Saintes eta Bordeleko hirietatik barrena hegoalderan jaisten zen eta aurreko biekin -via Lemovicensis eta Podiensis- bat egiten zuen Nafarroa Behereko Donapaleu inguruan.

Hiru bideak elkarturik Izura eta Donibane Garazitik igaro ondoren, Pirinioak zeharkatzen zituzten, gure mendietako portuetatik barrena Orreagara iristeko. Iruñea zaharretik pasaz Garesera iristen zen, ondoren Lizarran barrena Logroñora eta Gaztela eta Leongo lurretatik jada, Galiziako Konpostelaraino. Bide hau, egun frantses bidea bezala ezagutua, zalantzarik gabe biderik erabiliena da.

4. Italia, Suitza eta Europa erdialdetik zetozen beilariek eta Erromara joan ondoren Santiagorako bidea hartzen zuten erromeroek Arles zuten elkargune eta Montpellier, Castres eta Tolosatik barrena- hortik datorkio via tolosana izena- Euskal Herrirantz hurbiltzen ziren. Olorue eta Aspe bailaran barrena Somporteko mendatea gainditzen zuten, Aragoiko lurretatik, Nafarroara Zangozan sartu eta Elomendi eta Alaitz mendien oinetik, Garesen frantses bidearekin bat egin arte. Bide honen azken zatia, Aragoiko bidea bezala ezagutzen da.

Baina Pirinioak ez zituzten bi gune hauetatik bakarrik zeharkatzen, Hendaia eta Irunetik ere barneratzen ziren penintsulan. Bi aukera zituzten; kostaldetik jarraitu, itsasertzeko bidea deritzonetik, edo barrualdeko bidetik joan, Ozkabarten edo Burgosen frantses bidearekin bat egiteko. Kantauri itsasoarekiko paralelo doan itsasertzeko bidea, Gipuzkoako kostaldetik barrena Debaraino iristen zen, Arno mendian barrena, Bizkaiko barnealdeko bailaretatik Ziortza eta Gernikara heltzeko. Bilbo igarota, Castro, Laredo, Santander eta Oviedorantz jotzen zuen, handik Konpostelarantz zuzentzeko. Gogorra omen zen, ibai bokaleak zeharkatu ahal izateko altuera galdu behar baitzuten erromesek etengabe eta bokale hauek gainera, garai hartan padurez beteak zeudenez, txalupetan gurutzatu behar izaten zituzten. Bide zaharrenetakoa litzateke, historiak jatortzat bilakatu dituen zenbait baino lehenagokoa; izan ere, deboziozko lehenengo mendeetan, IX. eta X. mendeetan, bai Nafarroako lurrak eta bai Gaztelakoak musulmanen mehatxupean zeuden uneoro eta Kantauri itsasertza askoz seguruagoa zen.

XIII. mendetik aitzina, Gaztelak ordura arte Nafarroakoa izan zen Gipuzkoa konkistatu zuenean, Gipuzkoako barrualderantz zihoan komunikazio ardatza indarra hartuz joan zen, Alfontso X.a monarka gaztelauak hiribildu gotortuak sortu baitzituen bide honetan zehar, merkataritzako ibilbide garrantzitsua baldintza onenetan mantendu ahal izateko, hala nola, Tolosa, Ordizia eta Segura. Barrualdeko bide honi Oria bailarako bidea deritzo eta hiribildu hauen sorrera baino lehen erabiltzen zen goialdetik zihoan bideari Saiatz bidea -izan ere, Andatza eta Erniotik barrena Saiatzeko alkatetza nagusiko lurretara iristen zen-, ondoren Murumendi eta Mandubiatik barrena jarraitzeko. Bi aldaera hauek elkarturik, San Adriango igarobidetik Arabako lautadara igarotzen ziren eta Gasteiz eta Argantzun pasa ondoren, frantses bidearekin bat egiten zuten, Miranda eta Briviescatik barrena joanez Burgosen, edo Haro eta Naiaratik barrena Ozkabarten.

Aipatu beharreko beste bide bat Baztangoa dugu, garai batean garrantzia eduki arren, XVI. mendean erabilpenik gabe geratu zena, nahiz eta Orreagako portuak baino altuera baxuagoa izan. Baionatik Uztaritzera zihoan, Urdazubitik, Otsondoko portua gainditu eta Baztango bailara zeharkatuz Iruñeara iristeko, Belateko portua gainditu ostean.