Zaila da 1985-1990 tarte horren balantzea baikortasunez egitea. Hildakoak alde guztietan. Oiz mendiko hegazkin istripuan, Afganistanen, Ordiziko ferian, euskal filmetan, Bartzelonako Hipercorren, Bidasoa ibaian, Aljerian, Madrilgo Alcala hotelean... eta HIESaren atzaparretan. Krisia ETBn, krisia eta eszisioa EAJn eta krisia Seaskan Frantziako Gobernuak «Ilun, dena ez da ilun, begira ezazu leihotik...» zioen Atxagak Antzinako bihotz poeman. Hamarkadaren amaieran Obabakoak saritua argitaratu zuen idazlearen aholkua jarraituz, ARGIAren leihotik begira ipini gara eta... dena ilun. Edo ia dena behintzat.

Joseba Sarrionandiak eta Iñaki Pikabeak ere, ziegako ilunpean, leihotik begiratu zuten, eta kanpoan hobe leudekeela amestu. 1985eko San Fermin egunean, Imanol kantariaren kontzertuaren ondoren, bafleetan ezkutatuta ihes egin zuten Martuteneko espetxetik. «Ihesketa honek ametsak posible direla frogatu du» esango zuen gero Josu Landak, ihesarengatik espetxeratua izan ondoren, berriro kalean.


Errealitatetik ihesi zinemako fikziora jo zutenek, besteak beste, Hamaseigarrenean aidanez, Zergatik Panpox, Ehun metro, Kalabaza tripontzia edo 27 ordu ikusteko aukera izan zuten 80ko hamarkadaren erdialde horretan. Baina errealiatea ere ez zen pantaila handitik urrun. Gogoratu bestela Ehun metroko pasarte ezaguna: Patxi Bisquerten pertsonaia Donostiako Konstituzio Plazan korrika, tiroz hiltzen duten arte.

Pelikula katastrofiko bat dirudi 1985eko otsailan Bizkaian gertatutakoak. Iberiako Boing 727 bat, antena bat jota Oiz mendiaren magalean jauzi zen, ia 150 hildako eraginez.

Nazioartetik, aldiz, film belikoen eszenak iritsi zitzaizkigun. 1986ko apirilaren 14an AEBetako VI Flota Libiara iritsi eta airez Tripoli eta Bengaziko hainbat puntu bonbardatu zituen.

Hilabete batzuk lehenago, Espainia NATOn sartu zen, sarrera erreferendumean bozkatu ondoren. Hego Euskal Herriko herritarrek ezetz esan zioten NATOri, baina alferrik. ARGIAk jasotako iritzietan, Mikel Bujandak «Euskal Herriaren territorialitatea baieztatu» zela esan zuen, Joxe Azurmendik «Mendebaldea ongi dago, baina gu gaizki gaude Mendebaldean» zioen, «noren lehendakaria da OTANi baietz dioena herriak ezetz dioen bitartean?» galdetzen zuen Jose Ramon Etxeberriak, eta Txillardegik argi zuen «Politika bidezko bakarra separatismoa dela» frogatu zela.

Hamarkada amaitzear zela, 89ko neguan, sobietarrek Afganistan utzi zuten azkenean. Gaur ederki dakigu horrek ez ziola amaiera zoriontsurik ekarri Afganistani eta orduan ere Pablo Sastrek ez zuen horrelakorik aurreikusten: «Hiriaren inguruan trumoi hodeiak metatzen ari dira eta Kabuldik mundu guztiko ordezkaritza diplomatikoak ateratzen hasi dira bata bestearen ondotik. Ez zaio irtenbide garbirik ikusten dagoeneko milioia eta berrehun mila lagun hil dituen Afganistango gerrari. Botereak egoera nola-hala kontrolatzeko egindako saioek porrot egin dute beren lerro funtsezkoenetan, eta mudjahidinek ere, barne zatiketak direla medio, ez dute alternatiba baterakoirik erreusitu».

Zatiketak zatiketa, eskerrak Berlinen behintzat batuketaren aldeko apustua egin eta harresia bota zuten 89ko azaroan.


Eta Hollywoodera joango bagina fribolitate apur baten bila? Han ere heriotza topatuko genuke, hori bai, soineko berriz jantzia. 1985eko urrian Rock Hudson hil zen izurri berriak jota eta oihartzunak arazoaren larritasunaz jabetzeko balio izan zuen. 1987aren hasieran «euskal gizartea esnatzen hasi da AIDSen erasoaren garrantziaz» zioen Pello Zubiriak. Bi hilabete beranduago, martxoan, ARGIAko titularrak HIESa zuen hizpide. Eritasuna gure artean ere bazen eta euskarazko izena behar zuen.

ETBn HIES esaten zioten, baina baita SIDA ere, 1986an erdarazko ETB-2 jarri baitzuten martxan, polemika eta guzti. Gainera Euskal Telebista alboko koadroan deskribatzen den krisitik zetorren. EAJ ere orduan zatitu zen eta Jaurlaritzari euskalgintzako hainbat elkarteren -besteak beste AEK eta ARGIAren- kexuak iritsi zitzaizkion, diru-laguntza murritzengatik haserre. Iparraldean ere ez zeuden gustura Pariseko Gobernuarekin, honek ez baitzituen Seaskarekin hitzartutakoak betetzen. Egoera larria zen Iparraldeko ikastoletan: «Sekula baino jende gehiago bildu zen Seaskako guraso, laguntzaile eta irakasleek egin asanbladara, laurehun eta gehiago jende -jaso zuen ARGIAko 1985eko kronika batek-. Horrek poztasunik ematen badu ere, egoeraren txarrak ez du lasaitasunerako ate askorik uzten. Arazoa larria da benetan, otsailean irakasleek ez dute jornalik jaso, ez bait dago dirurik».


5 urte horietan, gatazka bere gordinenean zen: besteak beste, Mikel Zabalza hilik agertu zen atxilotua izan ondoren, Txomin Iturbe Aljerian hil zen, ETAk Yoyes hil zuen... Eta 1987ko uda atarian, Hipercorreko leherketa: «Eztabaidatzeko ere handiegia izan da Bartzelonako sarraskia» zioen Iñaki Zubiondok sinatutako artikuluak.

Negoziazioaren beharra gero eta ozenago entzuten zenean, 1988ko hastapenetan, «ETAk hartu du euskal politikako protagonismoa, bi hilabetetako tregoa eskainiz. Euskadiko politikagintza fase berri batean sartzen dela dirudi, eta zalantza guztien erdian perspektiba berriak zabaltzen dira». Apirilean ETAk RENFEren kontrako ekintza burutu zuen, su-etena hautsiz. Baina ETA ez zen izan su-etena hausten bakarra.


1989ko azaroaren 12ko ARGIAn, Ni ez naiz Anoetara joan tituluko artikulua idatzi zuen Josu Muguruza HBko parlamentariak: «Beldur gara, bai, espetxeetan ditugun lagunengatik, egunero jasaten dituzten erasoengatik, beldur naiz eni, eta ene lankideei hain maiz ‘os vamos a matar, vascos hijos de puta marxistas’ telefonoz eta postaz errepikatu digutenek ez ote diguten gaur gauean bertan tiro bat botako». Ez zen gau hartan bertan izan, 8 gau beranduago baizik. Azaroak 20 gero eta ilunagoan, Madrilgo Alcalá hotelean, tiroek Iñaki Esnaola lankidea zauritu zuten, eta Josu hil.

Baina «ilun, dena ez da ilun...» eta Bernardo Atxagak Obabakoaken Bagdad-eko morroiaren ipuin tradizionalaren bertsio berri bat egin zuen, amaiera fatalista aldatuz. «Gero hasten nauk pentsatzen fatalitate hori ez dudala bat ere maitatzen» esan zion Atxagak Iñaki Uriari 1988ko abuztuan. «Fatalitatea, hori zegok sartuta hezurretaraino. Ez bakarrik literaturan baizik eta bizitzan... Oso berandu ailegatu nauk ni honetara; ikustera bi Bagdad egon daitezkeela eta ez duela zertan bukaera horrek bakarra izan behar. Egon daitekeela beste bukaera bat».