Euskal Herriko arrantzaren historia ezagutzeko, lehenik eta behin Paleolitora arte egin behar dugu atzera, ordukoak baitira lehendabiziko aztarna arkeologikoak. Ondoren, Erdi Aroraino joan behar dugu, garai hartakoak ditugu eta euskal arrantzaren inguruko agiririk zaharrenak. Arrantzak garrantzi handia izan zuen XV., XVI. eta XVII. mendeetan. Hegoaldean gainbehera jo zuen XVIII. mendean, XIX.ean berriz ere gora egin zuen, eta XX.ean gehiegizko arrantzaren arazoa sortu zen. Gaur egun ere gure arrantzale eta portuetan nabarmen eragiten ari da gehiegizko arrantzaren arazo hori.

Horixe da gaian aditua eta EHUko Gizarte eta Komunikazio Zientzien Fakultatean Historia Garaikideko irakaslea den Juan Gracia Cárcamok Eusko Ikaskuntzaren Euskonews&Median argitaratu duen Euskal Herriko arrantzari buruzko monografikoan erakutsi digun ikuspegia. Material horretaz baliatu gara gure irakurleei Euskal Herriko arrantzaren laburpen historikoa eskaintzeko.


Euskal arrantzaren historiako lehenengo aztarnak arkeologikoak dira, eta hasieratik bertatik daukate zerikusia Iparraldearekin ere. Izan ere, gure euskal lurraldeko leizeetan egindako indusketetan Paleolitoan egiten zen itsaski bilketa ugariaren aztarna mordoa aurkitu da. Euskal Herriko hainbat labar pinturetan gure kostaldeko arrantza jardueraren lehenengo aztarnak aurkitu dira: oilar eta mihi-arrainen adierazpen ikonografikoak, esate baterako. Ildo horretan, gogorarazteko modukoa da Lapurdiko Getaria herrian gelditu diren erromatar garaiko arraina gatzetan jartzeko instalazioen arrastoak. Neguan gure lurraldera etortzen ziren baleen ingurukoak dira euskal arrantzarekin zerikusia duten Erdi Aroko agirietako lehenengo aipamenak. Libro del Buen Amoren bertan ere Bermeoko bisigu eta sardinak aipatzen dira. Berant Erdi Aroan, berriz, legatza eta beste espezie batzuk azaltzen dira, lehenengo arrantza kofradien ordenantzetan eta euskal kostaldeko herrietako hainbat eskuizkributan.

XVI. mendean gertatu zen Euskal Herriko arrantzaren historiara funtsezko aldaketa ekarri zuen gertakaria: 1530etik aurrera azaltzen dira Ozeano Atlantikoaz haraindiko arrantza handien lehenengo erreferentziak. Ternuan egiten zen arrantzaren aipamenak ditugu lehendabizi eta, geroago, XVII. mendean, Islandia, Spiztberg irlak eta bestelako lekuetako arrantzarenak. Aipamen horiek adierazten dute euskal ontzi handi ugari Ternuako kostalderantz abiatzen zirela udaberria iristen zenean. Han egoten ziren udazkenera arte, balearen eta bakailaoaren arrantzan. Etekin ekonomiko handiak lortzen zituzten kanpaina haietatik, eta garai hartan arrantza bilakatu zen jarduera ekonomiko nagusia siderurgiaren atzetik. Negozio haietan Donostia, Bilbo eta Baionako merkatariek parte hartze handia izan zuten. Etekin handiak ateratzen zituzten, baina arrisku handiak hartu ere bai. Zenbaitetan, baleontziak eta bakailao ontziak jarduera udazkenera arte luzatzen saiatzen ziren. Eta batzuetan izotzetan kateatuta gelditzen ziren. Beste batzuetan, Europara bueltan zetozela, kortsarioen erasoak jasan behar izaten zituzten. Horrek guztiak galera ekonomiko handiak ekartzen zituen.

Gracia Cárcamo historialariak nabarmentzen du gauza ugari dakizkigula euskal arrantzaleen Ternuako kanpainez baina oso gutxi XVI. eta XVII. mendeetako euskal kostaldeko arrantza jardueraz. Jakina da XVI. mende bukaeran krisialdi latza izan zela eta susmoa da hurrengo mendean buelta eman zitzaiola egoera hari. Badakigu garai hartako arrantza jardueran gehienbat bi kanpaina handi nagusitzen zirela: bisiguarena neguan eta hegaluzearena udan. Horiez gain, legatza eta itsas aingira harrapatzen zituzten, eta sardina eta txipiroi handia ere bai, nahiz eta azken bi horiek gutxiago harrapatu.


XVIII. mendearen hasieran Utrecheko Ituna sinatu zen (1713an). Horren eraginez, Hegoaldeko euskaldunen Ozeano Atlantikoaz gaindiko arrantza bat-batean bukatu eta inguru hartan ontzi ingeles eta frantsesak nagusitu ziren. Iparraldeko arrantzaleei egin zien mesede Itunak. Data hartatik aurrera, kostaldeko hiru euskal probintzietako bakoitzak bere arrantza ibilbideari ekin zion, bakoitzak bere aldetik. Gipuzkoak gainbehera handia izan zuen, eta abentura kolonialari ekin zion. Abentura hori bukatuta, XIX. mendearen lehenengo erdian, arrantzale gipuzkoarrak arrantza nekazaritzarekin uztartzen hasi ziren. Bizkaian, bestalde, XVIII. mendearen erdialdera arrantza sektorea indar handiarekin berpiztu zen; hori adierazten dute, behintzat, Lekeitio eta Bermeoko portuekin zerikusia duten agiriek. Edonola ere, XVIII. mende bukaeran eta XIX. mendeko zati handi batean Bizkaia eta Gipuzkoako arrantza sektoreari kalte handia eragin zion gatazka giroa izan zen nagusi.

Ternuako arrantza desagertu ondoren, Iparraldekoak sardinaren eta beste espezieen baxurako arrantzan hasi ziren buru-belarri, gero arrain hori kontserban jartzeko. Kostaldeko gainontzeko euskal probintzietako arraina ere erabiltzen zuten kontserbatarako. Hegoaldeko kontserba industria asko indartu zen XIX. mendeko bigarren erdian, kontserba-egile italiarrak etorri zirenean. Kontserba industriaren garapenari esker, arrantzaleen egoerak hobera egin zuen, haien emazte eta seme-alabentzat ere lana ekarri baitzuen.


XIX. mende bukaerarako asko aldatu zen euskal kostaldeko arrantza jarduera. Lurruna sartu zen arrantzontzietan, batez ere 1912an itsasontzi bat hondoratu eta arrantzale ugari hil zirenetik aurrera. Itsasontzi hura hondoratu zenean, tradiziozko belaontziak baino seguruagoak ziren lurrunezko arrantzontzi modernoak eskatzen hasi ziren.

Aldi berean gertatu ziren aldaketa horiek eta bisigu nahiz legatz harrapaketaren gainbehera handia eragin zuen XIX. mendeko gehiegizko arrantzak. Egoera horrek XX. mendeko lehenengo zatira arte jarraitu zuen. Zergatik? lurrunezko ontziek gehiago harrapatzeko ahalmena zutelako, arraste ontzi modernoen jarduerarengatik, "bolintxa" bezalako tresna kaltegarriak erabiltzen hasi zirelako (sare mota bat da bolintxa), edo batere ekologikoak ez diren arrantza metodoak, "ardora erako arrantza" esate baterako, erabiltzeagatik (horrela deitzen zitzaion sarden gaueko argia aprobetxatuz kopuru handiak harrapatzeko jarduerari).