Jose Maria Arizmendiarrieta izena entzun eta Arrasateko Kooperatiba etortzen zaigu burura, bera izan baitzen Arrasateko Kooperatibaren fun- datzailea. Baina Julen Arexolaleiba irakasleak, Arizmendiarrietaren hizkuntza biografian, gogorarazten digu 1940. urte aldera arte, kristautasunarekin batera, euskarari ere eskaini zizkiola ahaleginak. Bizitzan zehar topatu zituen zailtasunen aurrean jokatu zuen moduagatik, gizon pragmatikotzat du askok. Bestalde bizi zen artean kritika ugari jasotako gizona izan zela ikusi dugu.

Giro euskaldun eta kristauarekin egin zuen topo Jose Maria Arizmendiarrietak 1915. urtean Markinako Iturbe baserrian jaio zenean; aita jeltzalea izanik kristautasuna eta abertzaletasuna gazte-gaztetatik ezagutu zituen. Jaio eta lau urtetara eskolatu zenean baserri giroz kanpo komunikatzeko beharrezkoa zuen gaztelera menperatzen ikasi zuen. Hamabi urterekin Arratia-Arteagako apaiztegira joan zen eta orduz geroztik kristautasuna izan zen Arizmendiarrieta abadeak jarraitu zuen bidea.


Arizmendiarrieta eta inguruko apaizek XIX. mendearen bigarren erditik aurrera gauzatu zen Euskal Pizkundearen garaian izan zuten lehendabizikoz euskal literaturarekin harremana. Aldizkari euskalzaleak, Euskal Jaiak, kultur-elkarte euskalzaleak, Azkueren "Diccionario vasco-español-francés", Eusko Ikaskuntza eta Eukaltzaindia ere garai hartakoak dira. Euskal Pizkunde honek 1926 eta 1936 urteen artean suspertze bat izan zuen; Aitzol eta Lizardi bezalako idazleek, hizkuntza nazio baten oinarria zela defendatu zuten.
On Manuel Lekuona eta On Joxe Migel Barandiaran izan zituen irakasle Jose Maria Arizmendiarrietak 1931. urtean Gasteizeko apaiztegira ikastera joan zenean. Beraz, garaian bizi zuen giroak eta topatu zituen ereduek kontzientzia linguistiko sendoa piztu zuten Arizmendiarrietarengan.


Arizmendiarrietak inguruan giro euskalduna topatu zuen bere bizitzako lehen urteetan, hortik kanpo euskaraz egiten jarraitu nahi izanez gero euskal komunitateak sortu behar zirela pentsatu zuen. Horregatik ahalegin handia egin zuen giro euskaldun hori sortu eta euskaraz bizitzeko.
Hamasei urterekin euskaraz alfabetatzeko klaseetara joaten zen. Kontzientzia linguistikoaz gain herriarengana hurbiltzeko beharrezkotzat jotzen zuelako egiten zuen On Jose Maria Arizmendiarrietak euskararen alde. Helburu honi lotuta markinarrak eta beste lau apaizek "Kardaberaz Bazkuna" sortu zuten, "apaiz garaian erritarrai kristoren irakatsiak ganoraz azaldu ta irakasteko euskera ikasi ta al-ba-da bestiei irakatsi" esanez azaldu zituen bazkun horren helburuak. Euskararen alde lanean jartzerako orduan Larramendi, Aitzol eta batez ere Kardaberaz hartu zituzten eredutzat. 1934. urtean kardaberaztarrek "Aurrera Beti" agerkaria sortu zuten eta Arizmendiarrieta izendatu zuten bertako zuzendaria.
On Jose Mariak euskara zabaldu eta euskal kulturan sakondu nahi zuen, horregatik "Jakintza-Gayak" direlakoak landu zituen. Filosofia, literatura, geologia, fisika, biologia, antropologia, soziologia, etnologia bezalako gaietarako euskarazko testuak sortu nahi izan zituen. Bestalde oporraldietan baserriz-baserri joaten zen euskal ipuin, musika, kanta eta euskal etnografiarekin zer ikusia zuena jasotzeko asmoarekin eta ondare hauen jabeei ulertarazi nahi izaten zien zeukaten altxorraz harro egon behar zutela.


Gerra Zibila hasi zenean Arizmendiarrieta apaizgai izateari utzi eta Eusko Jeltzaleen euskara hutsezko "Eguna" aldizkarian kazetari lanetan hasi zen. Euskara hutsezko lehenengo egunkaria zen eta euskara gizarte harremanetarako eta komunikabideetarako tresna egokia izan zitekeela frogatzea zuen helburua. Egunkariak iraun zituen sei hilabeteetan Arizmendiarrietak kristautasuna, antifaxismoa, askatasuna eta gai sozialei buruzko artikuluak idatzi zituen.
Frankistak Bilbon sartu zirenean ihes egitea lortu bazuen ere, handik denbora gutxira atxilotu egin zuten. Kazetaritzako bere adiskideek heriotz zigorra jaso zuten bitartean, berak egunkarira atxikita zegoela esan beharrean koartelera atxikita zegoela esan zuenez indultatua atera zen. 1939an Gasteizen bukatu zituen Teologia ikasketak eta Belgikara joateko asmoarekin zebilela, 1941. urtean Arrasatera apaiz lagunkide joateko eskatu zioten.
Hankaz gora aurkitu zuen Arizmendiarrietak Arrasate, 8.000 biztanleko herria 3.000 biztanlerekin topatu zuen. Euskararen egoera ere hala modukoa zen: euskaraz egitea debekatua zegoen eta norberaren etxea zen euskarak zuen eremu bakarra. Egoera honetan euskararen bukaera iritsi zela pentsatu zuen eta beste bide bati ekin zion, herria indartzea eta miseriatik ateratzea zen egin beharrekoa. Harrigarria da bere bizitzaren ardatza izan zen euskalzaletasuna alde batera utzi eta lanari, langile kontzientzia pizteari eta kooperatiben munduari nola eutsi zion ikustea.


Arrasaten bizitza gazteleraz egiten zuen On Jose Maria Arizmendiarrietak. Euskara etxekoekin eta gerra aurreko lagunekin izaten zituen harremanetarako uzten zuen. Kooperatiben inguruan egin zuen lan guztian ere euskara alde batera utzi zuen: gerora kooperatibako zuzendariak izango ziren zortzi gazteen formazioaz arduratu zen, liburutegi eta irratia sortu zituen, «Aleluya» aldizkaria... dena gazteleraz egin zuen. Gizon publikoa zela eta begi asko izaten zituen jarraika eta, euskalzaletasunaren inguruko jarrera garbirik agertzen ez zuenez, kritikak jaso zituen bai alde batetik zein bestetik.
Hainbeste presiok eta Francoren heriotza hurbil ikusteak eragina izan zuten On Jose Maria Arizmendiarrietarengan. Euskararen aldeko giroa sendotzen zihoan heinean euskararengana hurbiltzen hasi zen: Lankide Aurrezkiaren bidez diru laguntzak eman zituen, Kooperatiba batzuetako izenak eta estatutuak euskaratu zituen, euskaraz artikulu batzuk idatzi zituen, besteak beste. 1976. urtean hil aurretik idatzi zituen azken hitzak euskaraz idatzi zituen: «Iñor ez iñoren otsein, ez jaun, izan dadn denok denontzako suilletan, eginkizunetan, jokabide barriak onartu bear ditugu. Auxe izango da gure alkartasun gizatsua eta aurrepidetsua-gure erria erriaren indarrez jaso dezakeena»