Irar eta Etsa Sachik badituzte gaztelaniazko izenak: Luis eta Calixto dira, hurrenez hurren. Baina, izatez, shuarrak dira. Ekuadorren eta Perun kokatzen den indiar herrikoak. Irar-ek 30 urte dauzka, ezkondua dago eta 3 seme alaba ditu, beren izen indiarrekin, eta gaztelerazkoekin. Bere seme gazteenak Aitor du izena, euskaldunekin izan dituzten harremanen eraginez. Irakaslea da eskola elebidun batean. Etsa-k, berriz, 39 urte dauzka, eta Irar-ek txantxetan dioenez, «
berak bete ditu ugalketa lanak familian», 6 seme alaba baititu bere emaztearekin (ez du zehaztu besterik zituenentz beste emakume batzuekin, bere lanbidea dela eta). Leinuko
uwishina (txamana) da. Biak dira neurri berekoak 1,60 metro. Baina diotenez, lehen shuarrak altuagoak ziren. Elikadura txarrak eta gaixotasunek eragin dute txikitze hori.
Shuar herria, Pastaza ibaiaren bi aldetan banatzen da, zati handiena Morona-Santiago (60.000 bat lagun) eskualdean biltzen da, eta beste 3.000 bat lagun Pastaza eskualdean. Etsa, eta Irar Pastazako lurraldeetatik etorri dira. Bertan oinarrizko unitatea familia da eta hauen multzoak komunitatea sortzen du. Beren komunitatean, esaterako, 50 bat lagun bizi dira (gehienez 300 bat lagunekoak izan daitezke). Komunitateen multzoak asoziazioak dira, azken hauekin federazioak osatzen dira (Shuar herriak 4 dauzka). Hierarkian gorago CONFENIAE (Confederación de Nacionalidades IndÃgenas de la Amazonia Ecuatoriana) dago, eta azkenik badaude CONAI (Confederación Nacional IndÃgena del Ecuador) eta COECA (Coordinadora de Organizaciones indÃgenas de la Cuenca Amazónica). CONFENIAE-n shuar, achuar, quichua, huwarani, shiona, secoya, cofan eta zaparo indiar nazioak daude.
ANTZINAKO BIZIMODUA.
Antzinako bizimodua, mendebaldeko kulturarekin lehenbiziko harremanak izan arteko epeari deritzote. Haien hitzetan, bizimodua baino beren «
zientzia» dena. Familia izan da oinarrizko osagaia beren gizartean. Baina egungoa ez bezala, ugariagoa zen iraganean, ezen shuar gizona 12 emakume izatera hel zitekeen, eta gainera amagin-aitagin arrebekin bizi ziren. Orain hori ez da posible, oihanak lehen beste ez duelako ematen, eta egun premia berriak baitituzte. Gizona baso barazkiak bildu (yuca, platanoa, patachina...), ehizan eta arrantzan atera ohi da, oihanarekin harmonian. Ez ditu animaliak uxatzen zerbatanaz atzematen dituelako, dardo loarazleekin. Baina lehen ez ziren egun bezala 8 ordu behar mantenua lortzeko. Beren esanetan oihana beren «
supermerkatu erraldoia» izan da, betidanik. Emakumeak etxeko lanak egin eta baso fruituak biltzen ditu. Ibai eta putzuetan bainatzen ziren. Musika instrumentoak, danbolina eta txirula kasu, zuhaitzen azalez eta animalien ileez egiten zituzten. Eta musikaren laguntzaz, dantza ere egiten zuten, dantza horietan gizon-emakume eta mutil-nesken arteko sexu harremanei bide egiten zitzaien. Jantziak ere zuhaitzen azalez eta kotoiez egiten zituzten. Aurpegiak margotuak eraman ohi dituzte. Gorri koloreak tigrea eta boa irudikatzen ditu. Urdinak berriz, sugea. Hauetako usadio batzuk desagertzear daude.
Arutam izan da euren jainkoa mendeetan zehar. Jainko hori eta animalien izpirituak begitazioen bidez azaltzen zaizkio
uwishinari. Honek bere leinua zaintzen du, baina leinu guztietan ez dago
uwishin bana. Etsa-k dioenez
uwishin guztiak ez ziren onak, batzuetan leinuen arteko liskarrak eragiten zituzten. Adibidez, gaixo bat joaten zitzaion
uwishinari suge baten ziztadarekin, eta honek esango zion beste leinu bateko
uwishinak eragindakoa zela, borroka sortaraziz. Halere, gehienak zintzoak izan dira bere esanetan. «
Burua txikitzen bazekiten eta badakite, nahiz orain ez egin». Baina bakarrik kasu berezietan egiten zuten.
Etsa eta Irar-en aita
uwishina zen, eta aita egon zen Etsa prestatzen
uwishin bilaka zedin. Alta, ez zen bide samurra izan. 12 bat urte zituenetik, zuhaitzen azaletik ateratako isurkari bat,
natema, hartu behar izaten zuen baraurik. Gazte zela beste gizon batekin borrokatu omen zen, eta ondorioz aita haserretu eta zigortzat 9 egun jan gabe utzi zuen, hausnar zezan. Egun horiek pasa, eta ur jauzi magikoetara alde egin zuen, bertan
maikiua (droga bat, tabako zuku mota bat, oso garratza eta mikatza dena) hartuta, 3-4 egun mozkorturik pasatu zituen, eta geroko bizitzako begitazioa izan zuen. Begitazioan
Arutamek gazte bat
uwishin bihurtu zuen, zeina herri osoak maite eta babesten zuen, eta berak herri osoa menderatzen zuen, jakinduriaz eta zintzotasunaz. Handik itzuli eta 10 egunetara aitari kontatu zion begitazioa, baina aita hil egin zen. Beraz, berak bakarrik burutu behar izan zuen
uwishina izateko bilakaera. Bihurtu zen berriro beste ur jauzi batzuetara.
Natema hartu zuen 8 hilabetez, eta baraurik bainatu zen, eta irudimena eta ikusmena zabaldu zitzaizkion, azkenean
uwishina bihurtzeraino.
Uwishinak leinukoen gaixotasunak sendatu ditu mendeetan zehar. Horretarako
natema hartzen du. Hau landare batekin egiten du, 3 zatitan moztu, eta egosi ondoren, kafe koloreko likidoa sortzen da. Gaixoa sendatzeko, hau baraurik hartu eta 6-8 orduz egoten da drogaren eraginpean. Horrela gaixoarengan ikus dezake, hura sendatzeko. Egun gaixo batzuk medikuengana bidaltzen ditu. Baina oihana beren botika bakarra izan da luzaroan, eta lehengo senda belar ugari, Etsa-k dioenez, erabili dira piluletan eta abarretan.
Hezkuntzan, bestalde, garai batean ez zuten eskolarik. Egunean-egunean egiten baitzuten, modu jarrai batean, eta ordutegi finkorik gabe. Lehen, shuarra benetakoa zen, komunitatean ez zegoen lapurketarik, ez eta bortizkeririk ere. Aipatu dugun hau guztia, beraien hezkuntzari zor zioten, seme-alabei ezin zitzaien gezurrik esan, eta hortik datorkie benekotasun hori. Baina hezkuntza mota hau erabat aldatu zen lehenengo misiolariak lur haietara heldu bezain laster
Lehendabiziko topaketak Mendebaldeko «kultura»rekin
Lehenengo misiolari salestarrak edo boskotarrak 1950-1960 inguruan heldu zitzaizkien. Erlijio berri bat zekarten, eta hasierako jarrera oso bortitza izan zen shuarren eta inguruko indiarren usadio, sinismen, zientzia eta hizkuntzekiko: ukatu zieten
Arutam zegokeenik, eskola berrietan shuar hizkuntza debekatu zuten, opariekin bereganatzen zituzten... Ondoren militarrak, polizia, eta koloniarrak sartu ziren. Orain erlijiosoak gauzak beste modu batera azaltzen saiatzen dira: azken batean
Arutam eta beren jainkoa bat direla, izendatzeko modu ezberdinak direla besterik gabe, eta shuar hizkuntza ez dute gaitzesten... Baina Etsa-k gogoan ditu, aitak fraide horien eskolara bidali zueneko garaia, shuar zela ia ahaztu zueneko garaia.
Polizia, militarrak, eta koloniarrak orain 40 bat urte sartu ziren Morona-Santiagon. Ordu arte sakabanatuak bizi ziren, baina mehatxuaren aurrean, Kirup buruzagiaren inguruan bildu eta antolatzen hasi ziren. Gerrarako prestatu eta koloniarren aurka oldartu ziren. Hauek elizaren barruan sartu, eta orduan Ama Birjina (vÃrgen purÃsima de
wakkas) agertu omen zitzaien indiarrei, eta hauek, beldurtuta, inor ez zuten hil. Geroztik antolatuta bizi dira: shuar federazioa sortu eta lurrak legeztatu zituzten (ez denak halere).
Alabaina, shuar gehienak (%90) bizi diren Morona-Santiago lurraldean, bizimodua asko aldatu da. Ezezaguna zuten abelzaintza lantzen dute orain. Lehen nekazaritza
chacraren bitartez egiten bazuten (baratzak, lekuz aldatzen zirenak lurra antzu bihur ez zedin, horregatik deitzen zieten nomada shuarrei), orain landaketa erraldoiak dira nagusi, horretarako oihana garbitu behar badute ere. Ehizan eskupetak eta lehergailuak erabiltzen dituzte (nahiz azken hauek legez kanpo dauden egun, hainbat pertsona elbarri utzi dutelako).
Koloniarren eraginaz gain, badituzte beste arerio batzuk: nazio askotako entrepresak, batez ere zurgintzan, eta petroleogintzan aritzen direnak. Maiz Texaco-k, Arco Oriente CompañÃa Transnacional-ek, Magsus-ek, edo CGC-k (CompañÃa General de Combustibles) iruzur egin diete. Batzutan saiatzen dira leinuko kide bat erosten «relacionador comunitario»aren lanbidea eskainiz, hots, bere leinukideak engainatzen saiatuko den entrepresarako bitartekaria. Bi anaiei hau harrigarri bezain mingarri egiten zaie, ikustean mendebaldeko gizakiaren eragina anai bat bere anaien aurka jartzeraino hel daitetekeela.
Ez dute konfidantzarik jada politikan, ezen beren ordezkariak erosiak izaten baitira sarri ustelkeriaz beteriko Ekuadorreko demokrazian (bada, halere, indiarren alderdi bat, Pachakutik). Batzuetan laguntzeko bidaltzen den dirua ez zaie iristen. ONG batzuk ere kritikatzen dituzte, beren proeiktu handiak ezin direlako gauzatu eta dirua bukatzean anka egin behar izaten dutelako.
Bi munduen arteko talkak hondamendia eta desagerketa dakarzkie indiarrei. Musika eta jazkerak ia guztiz mendebaleratu dira, gutxi batzuek ez dakite shuar hizkuntza, beste batzuk ikastera joan eta ez dira itzuli, alkoholismoa, gaixotasun ezezagunen ugalketa, kutsadura, oihanaren suntsiketa, beren lurretatik igarotako errepideak... Gauzak horrela, 5 urtetik hona, gobernutik alperrak direlako ideia zabaltzen saiatzen badira ere, Irar eta Etsa-ren komunitatean eta inguruan, autogestioa bultzatzen ari dira, ekoturismoa. Antzinako usadio, kanta, dantza eta zientziarako bidaia egin nahi dute, geroa bermatzeko, shuar bezala bizi iraupena lortzeko
