Diktadorearen dekretu bat aski izan zen, 1961ean egintza haiek eginarazteko, zeinak gaurko egunean gure Zigor Kodeak (ez atzeraeraginezkoa) ezagutzen baititu: hilobiak bortxatzea eta gorpua donaustea –profanatzea–  delituak, lurperatu zirelako Basilika Katoliko horretan, osabaren duintasunaren, oroimenaren eta kontzientzia-askatasunaren aurka, delitu hauek izanik, gaur ere, Zigor Kodean ezagutuak. Laido horren aurrean, 2007ko Memoria Historikoaren Legearen interpretazioa zein garapena ez dira aski justizia egiteko eta egindako kaltea erreparatzeko.

Duela urtebete administrazio-prozedura bat hasi genuen, petizio bat entregatuta Ondare Nazionalean, erakunde hori izanik Presidentetzako Ministerioaren menpekoa. Hiru hilabete behar izan ziren jaso izanaren agiria jasotzeko, eta ondoren, sei hilabete isiltasun administratiboan igarota, gora jotzeko helegite bat jarri genuen Presidentetza Ministerioaren aurrean. Honek erantzun zigun helegitea ez zela bidezkoa, ez zelako isiltasun hori gertatu. Demokrazia guztizko honetan, oraindik zain gaude, ez baitakigu zein une administratibotan gauden.

Esaten digute Ondare Nazionalak aitortu behar digula familiak duen eskubidea gure osabaren gorpuzkiak guri entregatu ahal izateko. Oso zaila da, ikuspegi demokratiko batetik, betekizun hori zergatik inposatzen duten ulertzea, Erakunde horren ardura orain dutenek. Aurrekariak ikusita, prozedura luze hau behar al dute senideoi eskubide hau aitortzeko? Ez al du ba Europako Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Gutunak defendatzen duintasunerako eskubidea lehendabiziko artikuluan, eta, pentsamendu, kontzientzia eta erlijio askatasuna hamargarren artikuluan? Urtebeteren buruan Ondare Nazionalak ez gaitu oraindik aitortzen.

Beste eragile batzuk beneditarren ordena eta Eliza Katolikoaren hierarkia dira, gure senitartekoak lurpetik ateratzeko trabak jarri nahi horretan, Espainiako Konstituzioaren 16. artikuluaren aurka baitoaz, errespetatu gabe askatasun ideologikoa eta kontzientzia askatasuna, ez bakarrik gure osabaren oroimenarena, baita gurea ere, behartzen baikaitu eraikin horretara joatera, gu ez izanik eta ez nahirik Eliza Katolikoaren parte izan. Zuzenbide Kanonikoaren Kodeak bere 748.2 kanonean dio inori ez zaiola zilegi gizakiei (ez haien oroimenari) fede katolikoa hartzera behartzea euren kontzientziaren aurka. Gure osabak demokraziaren alde borroka egin zuen eta Errepublikaren legitimitatea defendatu, gazteria sozialisten batailoi batean.

Montull beneditarrak Ser irrati-katean esan zuen han lurperatutako errepublikanoak “naturaz gaindiko ikuspegi batetik” diktadorea lurpetik ateratzearen aurka zeudela. Aipatutako monje horren eta antzerakoen iraina eta iseka jasan behar ditugu; halere, Solesmesko Abadearen idazkariak, adierazpen horiekiko gure kexari erantzunez, ziurtatu zigun, Philippe Dupont Abadearen izenean, 2019ko martxoaren 8an, gure suminduraz jabetzen zela, gure baimenik gabe gure senitartekoak lekuz aldatu zituztelako, eta bat zetorrela gure nahiarekin, pertsona ororen duintasuna errespetatua izan dadin, edozein ideologia duelarik ere. Tamalgarria da, bere burua akonfesionaltzat duen estatu batean, erreparazio eta justizia falta jasan beharra guk, Priore burugogor baten ustezko aurkaritzak ere eraginda.

2011. urtean Justizia Ministeriora lehen aldiz joan ginenetik gure osabaren gorpuzkiak entregatzeko eskatzera, bi funtzionariok eta forentse batek erantzun ziguten haien asmoa zela diktadorea lurpetik ateratzea eta gero haranari esangura berria ematea, horrek gure nahia beteko balu bezala eta gure osabaren gorpuzkiak amarekin eta arrebarekin batera Zumarragako panteoian atseden hartzeko eskubidea errespetatuko balu bezala. Batek daki zein den eraikin horren geroa eta esangura berria, ziotenez eta diotenez.

Basilika haitzean zulatutako tunel baten barruko eraikuntza da, eta haren porotasunak ur-filtrazio ugari sortzen du. Oraindik orain egindako bisitan ikusi dugu hezetasun-orban handiak daudela sabaietan eta murruetan, eta itoginik ere badagoela. Diotenez eraikuntza diseinatu zuen arkitektoak aurreikusia zuen, filtratutako ura jaso eta ubideratzeko sistema, eraikinaren eta haitzaren artean, eta irtenbide bat ematea, baina ondoren 150 m-ko gurutze handia ezartzeko aginduaren eraginez, badaezpada ere hormigoiz estali zituen aurreikusitako ubide eta hustubide haiek, gurutzearen pisuak eragindako balizko hondoratzea eragozteko.

10-15 urteren buruan eraikinaren egitura oso kaltetua egon daiteke eta berrikuntza oso garestia beharko luke, mantentze-gastu handiak, zeren filtrazioen eta hustubideen arazoa konpondu behar bailitzateke eta  egoki mantendu. Nago herrialdeko herritarrek badutela behar handiagorik, halako eraikintzarra zaharberritu eta mantentzea baino; halere beneditarrek eta Eliza Katolikoak eskubide osoa dute kostu horiek haien gain hartzeko, estatuko aurrekontu orokorrei kalterik egin gabe. Horixe da gure iritzi apala.

Eta bukatzeko, esan dezadan, eraikin horren babesa eta segurtasuna gaurko arau edo irizpideetatik erabat aldentzen dela. Sartu eta irteteko ate bakarra dauka, korridoreak 262 metroko luzera eta 41 metroko altuera dauzka, alboetarako irteerarik gabe, atze-atzean igogailu oso txiki bat besterik ez duela. Eraikin hori segurtasunez ebakuatzea ezinezkoa da katastrofe bat gertatuz gero (lurrikara, sutea,…) eta harrigarria da, erakunde ofizial baten menpekoa izanik, Ondare Nazionalarena hain zuzen, segurtasun-betekizun minimoak ez betetzea, Babes Zibilari buruzko Errege Dekretuetan orientagarri jasotzen direnak hain zuzen.  

                                                                                                                           Iñigo Jaca Arrizabalaga