Txertaka edo txertatua?
Neguko txertaketa garaia badoa. Adar-mentua egiten da orain. Uda partean begi-mentua egingo dugu, baina orain adar zati bat erabiltzen da mentu gisa. Txertatu edo mentatu gabeko landareari jarriko zaio mentua izango den muskila, ugaldu nahi dugun landarearen adar zatia.
Etorkizuneko landarearen oina izango den mentu oin horri era askotara esaten zaio: txertaka, txertakin, edadega, sestraka, mentatzeke, basaka, basate, basatar, basati, makatza eta abar. Zenbaitek edadega gaztainondoarenari (Castanea sativa) beste inori ez dio esaten. Gereziondoarenari (Prunus avium) momor.
Mentu oinak gerora arbola zenbaterainokoa egingo den hagintzen du. Baita txertoak ere. Txertoa zein altueran egina dagoen, oinaren eta mentatutakoaren artean sortuko den bikote bakar horren tamaina baldintzatuko du horrek. Zenbat eta beherago txertatu, orduan eta handiagoa izango da arbola. Tamainan eragin handia dute, baita ere, oinaren eta mentuaren arteko kidetasunak eta ahaidetasunak. Genetikoki zenbat eta hurbilagokoak izan, izerdi trukeak orduan eta errazagoak izango dira txertoan barrena, eta arbola handiagoa egiteko aukera gehiago.
Txertatzen den mentua gero uzta kendu nahi diogun barietatea izango da. Barietate horiei jagon eta eusteko aukera bakarra da txertoa. Txertaketarik ezean galdu egingo lirateke. Hazitik sortzen dena beti desberdina baita; inoiz ez baititu amaren edota aitaren ezaugarriak %100 berberak izaten. Txertoaren kulturak izakeraren kulturari eusten dio, jaten eta edaten dugunari lotuta. Honelaxe esan zuen Mattin Treku “Mattin” aheztar bertsolari iaioak: “Basate xerto elgarri lotuz / egiten baita arbola, / gure mundu hau hasiz geroztik / publatu izan da hola”.
Basatea eta xertoa edo mentu oina eta mentua lotzeko, ondo itsatsi eta bikoteak etorkizun oparoa izateko, mastika jartzen da; sortutako zauria babestu eta ahalik eta azkarren orbaintzen laguntzen du. Euskaltzaindiaren hiztegiak ederki asko definitzen du mastika: plastikotasun handiko ore itsaskorra, zuloak, zirrituak edo pitzadurak betetzeko erabiltzen dena eta ezarri ondoren gogortzen dena. Aurrez prestatutakoak ere saltzen dira, baina ia txertatzaile guztiek berea egitea nahiago izaten dute. Erretxin kilo bat, gantz edo bilgor kilo erdi, laurden bat argizari edo parafina, eta litro laurden alkohol behar da azkena iritsi zaidan formularako. Gure etxeko sagastian Oiartzungo Artamugarriko Oihanek erabilitakoa berriz: kilo bat erretxin, 800 gramo argizari eta 250 gramo bilgor nahastuta egindakoa zen. Hutsik egin gabe denak itsatsi ziren. Lege zaharreko ukendua egiten duenik ere bada oraindik: behi simaurra eta buztina oinarri, batzuetan lastoa edo belar ondua erantsita.
Txertoa itsatsita basatia denak barietate landua emango du, zuhaitza arbola bihurtuko da. Arantzadun zakarra, leun otzan. Aspaldikoa da gure kuadrillan zakar samar aritzen denari “hi txertatuta al hago?” galdetzea.
Haziak nola egin azaltzen duen jakintza praktikoa eta hazietan datzan ikuspegi politikoa. Biak uztartu dituzte Haziak liburuan Miguel Arribas Kelo-k eta Marc Badal-ek. Hamaika auzi baitaude jokoan hazi bakoitzean: biodibertsitatea vs estandarizazioa, autonomia vs menpekotasun... [+]
Liburuaren lehen aurkezpena irailaren 20an izango da, ostiralarekin, 18:30ean Azpeitiko Elikagunean. Bertan izango dira Miguel Arribas Kelo eta Marc Badal egileak, Markel Lizasoain itzultzailea, Maitane Gartziandia diseinatzailea eta Dani Blanco argazkilaria. Egileen azalpenak... [+]
Nekazaritzarekin harreman estua izan du betidanik Barazki Bizidunak proiektuko Iñaki Garcia Grijalbo Mapik. Bizitzaren paradoxak, gaur egun saltoki handi baten aparkalekua den lursailean zuten baratzea garai batean etxekoek Donostiako Intxaurrondo auzoan... [+]
Amarengandik hurbil bizitzea gustatzen zaie. Ez dira urrutira joango santio-belarraren (Jacobaea vulgaris) haziak, eta haiengandik jaiotako landareak, familia osoa, amaren eta amonaren aldamenean hazi eta biziko dira. Familia tzarra, izan ere landare bakoitzak sasoi batean... [+]
Hegazti buruhandia dugu hau, baina ez egoskorra delako, baizik eta fisikoki buru handia duelako. Horregatik da ezaguna hegazti hau, euskaraz erabiltzen diren izen askok bere begi eta buru handiari egiten diote erreferentzia: buruhandi, txorihandi, begihandi, ahohandi…... [+]
"Kaixo Garbiñe! Asko gustatzen zait egiten duzuna. Ugalkortasunarentzat sendabelar baten bila ari naiz baina zure liburuan ez dut aurkitu. Bizi naizen lekuan inork ez daki horri buruz”. Mezu hori jaso nuen hilabete dela Instagrameko pribatutik eta eragin... [+]
Nafarroako Hazialdekoren, Ipar Euskal Herriko Biharko Lurraren Elkartearen (BLE) eta Gipuzkoako Biolurren arteko elkarlanetik sortu berri da HoBBea, mugaz gaindiko proiektua. “Garien bueltan bagenuen aspalditik harremana gure artean, baina, nolabait, harreman horiek... [+]
"Nai dezu katillu bat borraja loriak?”, idatzi zuen 1906 eta 1908 artean Baserritarra aldizkarian argitaratzen zituen artikuluetako batean Biktoriano Iraola Aristigietak. Borraja (Borago officinalis) sendabelar sonatua izan da: eztula baretzeko, diuretiko,... [+]
Beste hainbat intsekturen kasuen modura, hau ere “tigre” hitzaren itzalpean izendatzen dute herrialde batzuetan. Jakina, halako izena jarriz gero espero zitekeen ehizarako trebetasuna ezin falta! Eta halaxe da, bai.
Mugitzeko eta ibiltzeko zailtasunak dituzten 5 urteko bi ikasleri asteroko baso-eskola saioa egokitu zaie Irungo ikastetxean: muga eta beldur artean hasitako erronkak onura, garapen eta ikasketa handiak izan ditu. "Oso babestuta dauden ikasleak dira eta basoan aske uzteak... [+]
Bigarren urtez segidan hartu du Habelarte baserritarren elkarteak Leitzako festetan, Gaztetxean, afariak emateko ardura. Nafarroako Mendialdeko ekoizle agroekologikoen produktuekin osatu dute eguneroko eskaintza, eta ehunka lagun pasatu dira abuztuaren 10etik 14ra haien... [+]
Baratzerako udako nagiak astindu ditzagun. Lehen udazkenean izaten zen sagardoaren txotx denboraldiaren hasiera, orain neguaren zilborrean izaten dugu. Ezagun katalanen bat duen edozeinek pentsa dezake sagardo gozoa calçot tipula erreekin dastatzeko atzeratu eta sortu... [+]
Errekastoa bizi doa harri eta harkaitz artean. Ur salto txikiak, ur lasterrak eta putzuak nahasten dira ibilguan zehar. Hotza dago ura, baina hala du gustuko uhandre piriniotarrak. Izan ere, korrontearen kontra igeri egitera ohituriko anfibio txiki honek ez du edozein bizitoki... [+]
Aurreko urte bukaeran Elizondoko zahar-etxearen kudeaketa publifikatzeko jauzia eman zuen Baztango Udalak, eta geroztik, haren esku gelditu da egoitzaren antolaketa. Eskualdaketa horrekin batera, elikaduraren alorrean eraldaketa sustatzea izan da udalaren erabakietako bat... [+]
Bolada harroan da. Ondo harroan. Etxe ondoraino etorri zaizkigu bere arboladiak, ahuakatediak. Ahuakatea gero eta sukalde gehiagotan ikusiko duzu eta osasuntsua dela entzungo duzu barra-barra. Bere izenak dioen bezala, Persea americana, Ameriketatik dator, zehazki Mesoamerika... [+]