Ukatu egiten zaio jende bati euskal kultura jasotzea. Nagusiki erdarazkoak diren arren, Euskal Herriko hainbat komunikabideren kontsumitzaile diren herritarren gehiengoak badaki euskaraz, ez da dudarik, eta CIESen datuek horrela baieztatzen dute –El Correo-ren irakurleen %51ak euskaraz egiten du, El Diario Vasco-ren %73ak, Naiz-en %90ak–. Baina kultur paisaia oso ezberdinak marrazten dituzte erdarazko eta euskarazko hedabideek. Ukatu egiten zaio jende bati euskal kultura jasotzea, eta, erdaldun asko, euskal kulturarekiko kontakturik gabe bizi dira.

Bistakoa da emaitza: euskara hutsezko hedabideetan, 2023an gehien agertu diren hamar kulturgileetatik zazpik euskara hutsean egiten dute lan; aldiz, gaztelaniakoetan, hamarretik hiruk egiten dute euskaraz, baina inork ez euskara hutsean. Elebidunetan, top-10eko zortzigarren postuan Harkaitz Cano ageri da; euskarazkoetan, top-10aren hurrenkera da Joseba Sarrionandia, Harkaitz Cano, Mikel Laboa eta Esti Urresola dira. Bi zerrendetan errepikatu diren izenen artean dago Urresola; ez da kasualitatea, 20.000 especies de abejas pelikularen sona iaz izan baitzen oro har.

UEUren bueltan sortu zen Kultur Sorkuntzaren Transmisio Taldeak antolatu eta erakunde publikoek babestuta, Sormenean hezi, kulturan bizi jardunaldien hirugarren edizioan aurkeztu du NOR ikerketa taldeak labetik irten berri den txosten berria, Euskarazko kulturgintzaren presentzia hedabideetan deiturikoa. Azpeitiko San Agustin kulturgunean egin da jardunaldia.

“Kultura” arloko 24.246 eduki 2023an

EHUren barnean antolatzen den NOR ikerketa taldeko kideek egin dute txostena, eta Euskal Hedabideen Behategiko koordinatzaile eta NOR taldeko Libe Mimenzak eman ditu xehetasunak, Naroa Burresok eta Ane Martinezek lagunduta. Galdera bat jaso zuten abiapuntu gisa, Mimenzak esan duenez: Euskal Herrian zer espazio mediatiko daukate euskal kulturgileek?

Euskal Herriko 11 komunikabidek kartografiatutako 2023ko paisaiaren analisia egin dute. ARGIAren 2023ko Kultura atalaren esposizio digitaleko lana aztertu dute, eta ondorengo komunikabide hauena ere bai: Berria, Arabako Alea, Goiena, Kazeta, Naiz, El Correo, El Diario Vasco, Noticias de Navarra eta Eitb.eus.

Guztira, iazko urtean, 24.246 eduki argitaratu ziren aipaturiko komunikabide horien Kultura ataletan. Horietatik 8.500 pasa izan ziren euskaraz, eta 15.700 inguru gaztelaniaz. Portzentajean, %35 inguru euskaraz, %65 gaztelaniaz. Aztertutako hedabide horien artean, pieza gehien argitaratu zituena El Correo izan zen, eta gutxien Kazeta.

Corpusean, kultur entitateak eta kulturgileak atzemateko lana egin dute. Datu argigarria da: 9.532 eragile agertu ziren guztira, eta horietatik 5.637 izan dira Euskal Herrikoak –%60ren bueltan–. Titular interesgarria da hori, Euskal Herriko marko mediatikoan nor badiren hedabide zerrenda horrek kanpoko kultur ekoizpenei tarte handia eskaintzen die, Kultura ataleko pieza guztien %40. Beraz, hemen jasotzen eta hedatzen da kanpokoa, hemengoa inork kanpoan hedatzen ez duen bitartean.

Ikerketa-lanean aintzat hartu behar da produkzio uneko erabaki hau: hedabide bakar batean eta behin bakarrik argitaratutako kultur arloko eragileak kanpo utzi dituzte. Gainontzekoak barrura, baldin eta Euskal Herrian eginiko ekoizpena bada.

Musika eta literatura, nagusi

Hedabideetan agertu ziren Euskal Herriko 5.637 kulturgileen artean, ia %92a diziplina bakarrean aritu zen, edo, hobe esanda, diziplina bakarrean izan zuen esposizioa. Batean baino gehiagotan dabiltzanak, oro har, bertsolariak dira.

Ildo orokorrean, azpimarratu beharreko hainbat gako eman ditu NOR-en txostenak. Alde handiz, euskaraz zein erdaraz, musikariek dute presentziarik handiena komunikabideetan, eta atzetik dituzte literatura arloko sortzaileak eta zinema eta ikus-entzunezkoetakoak.

Aintzat hartu behar da, kopuru absolututan, literatur sortzaile gehiago daudela musikariak baino –hedabideetan duten presentzian hori horrela dela baieztatu dute datuek–, baina protagonismo handiagoa dute musikariek. Era berean, bertsolariak kopuruz gutxiago direla adierazi dute, baina agerpen-maila handia da. Beste muturrean dira, aldiz, arte-plastikoak eta antzezpenaren alorrekoak.

Lehen El Correo eta Kazeta aipatu dituzte pieza kopurutan, baina gerturatze bat beharrezkoa da horretan. Izan ere, Kazeta-k espazio handia ematen die bertsolariei, eta El Correo-k, erlatiboki, oso txikia. Norabidea markatzen du horrek, beste kasuetan ere horrela baita: bertsolarien agerpena erlatiboki handiagoa da euskarazko hedabideetan, baita elebidunak diren hedabideen euskarazko bertsioetan ere. Gaztelaniazko edukietan ez dago bertsolaritzarik, apenas. Eitb.eus da salbuespena, euskarazko eta gaztelaniazko bertsioak oso paretsuak baititu.

Naiz-en kasuan, alde handia dagoela seinalatu dute. Euskarazko artikuluetan, presentzia izan duten kulturgile guztiek egiten dute zerbait euskaraz, eta hamarretik zortzik euskara hutsean. Aldiz, gaztelaniazko edukiari dagokionean, El Correo-ren pare agertzen da grafikoan.

El Diario Vasco-n ere ez dituzte edukiak parekatzen, ezta gutxiago ere. Euskara hutsean aritzen den kulturgilerik ez da ageri gaztelaniazko orrietan, baizik eta beti euskarazkoan. Eta, gaztelaniaz ageri diren gehien-gehienak, gaztelania hutsean ari dira. Bitxia da El Diario Vasco-ren Kultura atalean gehien errepikatu den izena Julian Iantzi izatea.

Lau puntuko ondorio sorta

Zerrenda osatu du Mimenzak, aurkezpenaren amaieran. Intuizioaren ebidentzia izan da lehenbiziko ondorioa: "Euskarazko hedabideek eta elebidunek, argi geratu bezala, kultur paisaia ezberdinak irudikatzen dituzte. Euskarazko hedabideek garrantzia handiagoa ematen diote euskarazko sorkuntzei, eta gaztelaniazkoek gutxi". Horren adibide esanguratsu ipini ditu Naiz, El Correo, Diario Vasco eta Noticias de Navarra. Izan ere, hedabide horien euskarazko bertsioetan badute presentzia –gehiago edo gutxiago– euskarak eta euskaraz lan egiten duten kulturgileek, baina ukatuak dira gaztelaniazko artikuluetan, "karikaturara hurbiltzeraino". "Trakzioa vs galga (edo gutxienez neutralizazioa)", aipatu du Mimenzak.

Bigarren ondorioa: hamaika hedabideko sorta horretan, kultura arloko artikuluen %40 inguru izan ziren kanpoko kulturakoak. Argi esan du Mimenzak: "Gure komunikabideak, batez ere elebidunak, kanpoko kulturaren zabaltzaile dira".

Hirugarrena: transmititzen ez den kultura bat ezin da hautatu. Intuizioari ipinitako bigarren ebidentzia da. "Bada publiko potentzial bat ez dena jasotzen ari euskal kultura, baina ez zaio bazka ematen, ez zaio erakusten", finitu du hizlariak.

Eta, azkenik, euskal hedabideei enkargua: "Errealitatea aldatu da, baina badirudi kartografia zaharrekin ari garela". Hau da, ikerketa-taldearen iritziz, komunikabideek ez dituzte haien gaur egungo audientziak ongi ezagutzen, eta duela 40 urte zegoen errealitate soziolinguistikoarentzat ari dira oraindik.

"Garaia da komunikazio sistema, kultura sistema, orainetik gerora proiektatzeko, garena kartografiatzen hasteko, kultura hila baino, kultura bizia gailendu dadin", esanez amaitu du Libe Mimenzak txostenaren aurkezpena.