Orain arte transmititu den kondaira zahar bat nola kontatu? Gaurko gazte euskaldunek nola ikusten dute eta nola berengana dezakete mendeetako istorio bat? Zer egin ondare immaterial horrekin eta nola egokitu gaurko egoerara? Horrelako galderekin abiatu da Loic Legrand zinema egileak bultzatu duen proiektua: Ito film laburra, eta, horri loturik, Hiru uhinak dokumentala.

Parisen hainbat dokumental ekoizten ari izanik, Bordelen sortu du film ekoiztetxe bat Legrandek –Prima luce–, eta bere lehen dokumentala egin berri du: Hiru uhinak. Belharra izeneko uhinari buruz interesa piztu zitzaion duela hamar bat urte, eta hainbat galderarekin hasi zen dokumentalaren bidea egiten: nolaz pertsona batzuk surfean ibil daitezkeen uhin erraldoi batean, bizia arriskuan ezartzeraino. «Uhin hori baldintza biziki bereziekin sortzen da, eta zinez arraroa da; badu alde mitiko bat». Hala, naturalki jin zitzaion euskal mitologiari buruzko jakin-mina, eta laster izan zuen hiru uhinen kondairaren berri. Hiru uhin handi daude kondairan: lehena esnezkoa, bigarrena malkoz egina, azkena odolezkoa. «Oso azkarra da, eta misterio handi bat dauka; zer erran nahi du kondaira horrek? Zer mezu darabil? Manera ezberdinez uler daiteke; haurtzarotik helduarora pasatzeko garaia irudika lezake, biziko etapa ezberdinak, emazteen eta gizonen arteko harremanak… hainbat maneratan ikus daiteke kondaira. Ainitz galdera dakartza, eta luzaz ez nekien zer egin horrekin», azaldu du Legrandek.

Gazteen esku uztea

Ikus-entzunezko ikasketak Baionan egin zituen Legrandek, eta kultura «berezi» bat aurkitu. «Tradizioaren presentzia azkarra ikusi nuen hemen, baina baita progresismoa ere… Eta horien arteko tentsio bat. Ainitz gauza aurkitu ditut hemen». Ikusi nahi izan zuen hiru uhinen kondairak zer galdera eta zer eztabaida sor zitzakeen gaurko gazteen baitan, eta lanketa horren filmatzea zuen xede. Horiek horrela, Kanalduderekin sartu zen harremanetan, eta film labur baten egiteko deialdia egin zuten: hiru uhinen kondairatik abiatuz proiektu esperimental baten sortzea, hots, film kolektibo bat. Horrela sortu da Ito, Baxenabarre eta Lapurdiko sei gazteren eskutik: Hippolyte Bernard, Aña Errotabehere, Ekaitz Etxamendi, Oier Fuentes, Lili Hiriart eta Ana Ondikola.

«Nik ez nuen sekula deus ere egin zineman, baina kuriostasunez erantzun nion deialdiari», azaldu du Errotabeherek. 2017an elkartu ziren lehen aldiko sei gazteak —ez zuten elkar ezagutzen ordu arte—, eta aditu batzuekin bildu ziren laster, kondaira hobeki ulertzeko eta gaian sakontzeko. Anuntxi Arana eta Claude Labat ikusi zituzten, besteak beste, eta 2018ko urtearen hastapenean idatzi zuten gidoia, Elina Gakoi-Gombaren laguntzarekin.

«Film bat seiren artean sortzea zaila da, baina esperientzia polita izan da», Errotabeherek. Taldean lan egitea «zinez interesgarria» izan dela uste du, eta horretarik «ainitz» ikasi duela argi du. Halere, talde lan horrek sorkuntza prozesua mugatu duela nabarmendu du, kontsentsuak egin behar izan dituztelako. «Enetzat hori izan da konplikatuena; zure ideia aldatzen ikasi behar duzu parekoaren ideiarekin nahasteko. Hori da zaila; batzuetan tentsioa sortzen zen, frustrazioa». Grabaketa denboran ere zailtasunak izan dituztela azaldu du: «Bakoitzaren rolak ez genituen bortxaz ongi finkatuak, eta batzuetan zaila zen gauzak kudeatzea: nik taula zuzendaritza egin behar nuen, eta badakit ez nituela aktoreak aski bideratzen; ez nuen ene ikusteko manera inposatu nahi».

Hiru uhinen kondaira zaharrean, herriko sorginak du marinela madarikatzen. Sorginkeriaren gaia «ainitz» aipatu dutela azaldu du Errotabeherek, eta horren inguruan hainbat eztabaida izan dituztela. «Behar genuen erabaki kondairatik zer atxiki nahi genuen, zer ez… Azkenean, aski urrundu gara kondairatik. Kondairan sorginak emazteak ziren, eta ari ginen zergatik bortxaz emazteek zuten rol hori». Gaia eztabaidatu ondotik, sorginkeriaren gaia baztertzea erabaki zuten. «Erakutsi nahi genuen protagonistak bazuela konexio bat itsasoarekin, baina ez gara sorginkerian zentratu: guretzat ez zen bortxaz inportantea».

Eztabaida horien guztien lekuko izan da Legrand, kamera gibeletik. «Arrunt beren esku utzi dut kondaira, eta, gainera, nik euskara ez ulertzeak behartzen ninduen hauen uztera eta ez parte hartzera. Filmatu besterik ez nuen egiten». Esperientzia biziki «interesgarria» izan da bere ustez, eta egindakoa positiboki ikusten du. «Biziki arraroa da film kolektibo baten egitea, eta horrek alde interesgarri bat dauka, baina hertsadurak dakartza; nahiko nuen laxoago ari izan balira kondaira horren transformazioan… Kontsentsuak behar dira, eta kontsentsuek beti histen dituzte gauzak, edo bederen muturretako ideiak arintzen. Badakit denak pixka bat frustraturik gelditu direla nehork ez baitu ukan buruan zeukan filma, baina hori da kolektiboan lan egitea».

Gazte horien gaurko eztabaiden emaitza da Ito. Hiru uhinak dokumentalarekin batera, biak aurkeztu dituzte Donostiako Zinemaldian, eta Kanaldudeko webgunean dira ikusgai. Legrandek azpimarratu du publikoa «harritzen» dela ikusteaz gazte batzuk prest daudela horrelako proiektu batean parte hartzeko, eta sekulan zinemarik egin gabe, gainera.

Hain zuzen ere, Legrandek argi du proiektu pedagogiko bat ere bazela. «Ekoizle nintzen orain arte, eta egile gazte ainitz lagundu ditut beren lehen filmen ekoizten. Hemengo gazteei ere erakutsi nahi nien zinema ez dela arte elitista bat, ez direla bortxaz ikasketak egin behar horretan. Herri zinema egitea posible da. Zerbait egin nahi den momentutik, egin daiteke, ez da konplikatua: film bat egin daiteke sakelako telefono batekin. Zinema ez da Parisko inteligentziarentzat bakarrik egina. Hori transmititu nahi nien, proiektua bukatu eta gazte horiek pentsa zezaten ‘film bat egin nahi badut, egin dezaket’. Denentzat eskuragarria da».