Podemos dicir que os pagolarras pasaron da primeira a outra categoría, como nos detalla Xamarren Biziaroak (Pamiela, 2023): “Participar en calquera expresión pública era sinal de que chegaron a un nivel de desenvolvemento, eran adultos. Xa non eran nenos, agora eran nenos, mocidade do pobo, coas súas vantaxes e as súas obrigacións. […] Actuar nas mascaradas era un salto social ante a cidadanía, porque os nenos non podían participar, era algo iniciático, pasar ao outro nivel”.

O pobo de Pagola, que vive atrapado por Zuberoa e Nafarroa Beherea, converteuse nun pobo máis maduro. Con todo, Pagola está incluída oficialmente no mapa da Baixa Navarra, en Oztibar. Dado que as mascaradas son comúns aos pobos de Zuberoa, no último século non se fixo en Pagola. Até hoxe.

Preseski, o Sr. Buhame expón a pregunta, case nada máis entrar en público: “Pagolarrak zer gara? Manex de suletino? Ou os suletinos que falan de manex?”. O público ten unha reflexión, porque ha esculpido nun papelito o suposto trazo e, con coidado, dobrouno en dous, catro, oito e igual a dez… Non pode ser ata que o callou nun lugar inaccesible: o ano. O espectador terá que estar pendente, cando o rei Buhame decida, para tinguirse dunha vez por todas da dialéctica.

Como cos callos das xerras, ensaiámonos para meternos na cavidade da mascarada, aínda que sexa someramente, para imaxinar o que quere dicir participar nunha mascarada, máxime si non se transmitiu ese coñecemento no propio pobo.

A experiencia pagolar ensínalles que toda a xeopolítica de Zuberoa xógase nas máscaras. A mascarada de Mirentxu Lako explica que hai uns anos recitáronse en Pagola a máscara de entón e durante a comida algúns actores comportáronse “moi mal”. Pero en dúas semanas pedíronlles desculpas. Naquel asunto terminou, “vulgarmente”. Con todo, este ano foron os pagolarras os que se marcharon ao pobo, non mencionaron o suceso nin sequera no predico, e os pagolanos portáronse “normalmente” nas casas: “Acordabámosche de hai dous anos, pero era o pasado de nós. Posteriormente, o grupo de adultos enviou unha mensaxe ao grupo de adultos de Pagola para agradecer o comportamento dos pagoleses sen vinganza. Entón, os pagolarras convertémonos/convertémosnos nos seus mellores amigos. Aí ves en Zuberoa, pobo a pobo, como vai ser considerado o teu pobo durante un vinte anos, até a seguinte mascarada. Nós este ano, Suíza total! Todo Bingo! kur-kur-kur".

A mascarada do Pagola está deliberada polo grupo WhatsApp, que reúne aos mozos e ao txirulari. Dado que esta mañá teñen que saír de Pagola ás 08:20, teñen concertada unha cita ás 07:30 no Bar Aozteia, xa que Urdiñarbe é o pobo veciñal de Pagola, o camiño é inmediato.

Coa apertura do forte aocteico teñen preparada a merenda: todo tazón, auga de froita, reximenta, burricana, café, chocolate con leite... A sociedade de pelota local asumiu a súa misión: todo o tempo que teñen que pasar, todo en planta.

Mentres uns comen nunha esquecemento, outros, amplificando, outros empezan a cambiar de roupa, trenzando os palangres, acordando o ttunttuna... Todos os que están apallando a mesa son homes, excepto un ou dous: 42 enmascarados, unha vez terminados, están a limpar coma se fosen os chinarrones.

Os vehículos circulan pola localidade de Pagola como consecuencia da fusión no puño. Por exemplo, Urdiñarberat. O primeiro é Beñat, que é o que ten o maior palmarés de puntualidade: para que sexa na localidade veciña ou na outra punta de Zuberoa, é seguro que a comitiva chegará a meta en tan temperán punto de chegada, ou en dous minutos. Do mesmo xeito que a furgoneta da Korrika, acelera ou detén a velocidade nas aciñeiras, segundo conveña, pero non no punto de vista senón na puntualidade. Desde o fígado de Beñat, a furgoneta ocupa o segundo posto, mentres Yves deixa a mascarada toda a tempada. Xofer: Roger. Escríbenlle por xunto sobre a carrozaría: Pagolako maskarada: Hua!!! Os seguintes son novos e algúns adultos, promotores fieis. Estes últimos tamén contan co seu propio grupo de WhatsApp, que se autoorganizan en cada actuación compartindo coches.

Chegan Urdiñarberat e comezan a romper as barricadas. Pero antes hai que asegurar aos sonoros, non é un asunto ttip. Porque Pagola non ten máis que un txirulari: Mirentxu Lako, pero considérase estudiosa. Por iso, aprecia que os músicos do pobo que recita colaboren. Bo, explica Lakua: “Ás veces están aí de tempo, ás veces non, ás veces déronnos catro palabras pero aparecen dúas. Non sabemos moito de que contar. Pero normalmente tes alguén”. Deste xeito, aínda que se considere á música como un “cacoleo”, apréciase, polo menos, que é “soberano” á hora de iniciar a mascarada sen depender de nada. Preseski, Urdiñarbe recolleu a gijilla porque nesta ocasión non remitiu a ningún músico colaborador do pobo: “Os músicos do pobo non están a actuar / hoxe o único chulista é a fazaña de dúas mozas / hai tempo que non viches nada disto/”. Din que non sucedeu como aí que todos os txirularis sexan mulleres.

A mascarada percorreu barricada en barricada, en Urdiñarbe teñen oito en común, en diferentes barrios: é moi variada. Os Urdiñarb prepararon as súas mesas cheas de comida e bebida. Por unha banda, outro tractor e, por outro, trasladan con remedio a todas as máscaras. Para chegar ao barrio de Lanbarre, por exemplo, tardaron vinte minutos, xa que o pobo de Urdiñarbe ten amplas terras.

Durante todo o tempo, os dantzaris do pobo que recibe, antes dos visitantes, dan a primeira danza nas barricadas. A mensaxe é claro: “Nós demos o noso, a ver si facédelo mellor que nós”. Este é o reto. Agora tócalles aos pagolarras demostrar a súa habilidade e con poder facelo mellor que os dantzaris de Urdiñarbe.

A continuación, os estribos de Pagola lanzan os versos personalizados de Lakua. “Bertsos xorrotxak; non punzantes”, ri.

Os versos deben ser provocadores, os correspondentes á escola francesa bilingüe de Urdiñarbe, para que o deamos, espertaron a lenda: “Enchendo de francés a súa gaiola/ neno bilingüe cun sistema de inmersión que lles faga crer erroneamente/ posible”. Tan rápido como lle escoitaba Elea, o reyente dunha pastoral que estaba nos espectadores di na boca sen vello: “Oh, pluma afiada!”. Lakua determinounos que “en esencia, os versos das barricadas pretenden lanzar tres liñas de mel, mentres que no cuarto é o quilo. Ou, no primeiro taco, e para facerlle tragar o pelo, o tres últimos máis doce”. O escritor de bertsos recoñeceu que é unha gran obra: “Non tes nada como actuar”.

Para iso, o requintado traballo de procura realizado nas semanas anteriores ha consistido en chamar a unha serie de cidadáns para solicitar información das casas ou estruturas das barricadas de Urdiñarbe para cazar as anécdotas máis emocionantes. Deu algúns exemplos: si unha casa acaba de morrer, ou a desa casa é extravagante, ou mira a historia do barrio... O que seguro é que os versos das barricadas e as predicións da tarde de Kaba e do señor Buhame non teñen nada que ver.

O señor da mascarada é o gardián de todo, ten que medir o tempo que teñen que estar en cada barricada e o tempo no que deben estar, para non chegar aos xogos da tarde e comer. Non sempre escoita boas respostas: “Que? Xa? Que é esa mascarada de Pagola”. Todo un taco.

Barricada a barricada, a máscara de cabeza de todo chega ao oitavo: os Kerestus cumpren a súa misión: castrar ao cabestero. Kerestu é un mozo que esprava a tarefa, pero non a causa, manda a Pitxu: “Hou Pitxu, houuu!”.

Alta, Pitxu, en lugar de cabalgar, pérdese baixo a saia da cantinera e dáse conta de que non se pode castrar nada. Kerestu é un mozo que acaba ensuciando o cargadero.

O período matinal, no que Kaba ou
Aintzindari responsabilízase de que os 42 mascaristas repártanse nas casas do pobo receptor, xa que non se fai de ningunha maneira: inodoros, porque os señores da mascarada vanse de casa da veciñanza, músicos ás casas dos músicos... Os cargos da máscara e do pobo se convalidan: “Si tes conexión dos dous mundos paralelos!”, engade Lakua.

Entón dispárase a cita dos entroidos, cada un vai á súa casa. Se rejuntarán frecuentemente na praza de Urdiñarbe, ás 15:30. Pero, porque non todo é sobre eles... Porque agora os arizalaris están en mans dos cidadáns que van dar a mascarada, porque nas súas casas aconséllaselles comer e non sempre se pode negar a ofrecer o aisa, sobre todo no alcol: “Necesitas unha personalidade rápida: “Non, auga otoi”. Socialmente non está moi valorado non beber alcol. Nos primeiros pobos, deime conta de que nas casas nas que comín, si non se toman múltiples alcois, non se lle considera certa a mascarada. É dicir, que os actores deberían ser hendido para facer unha auténtica máscara”. Alta, Lakua recalcounos que os mozos saben canto traballan antes de cada actuación: unhas 15 persoas. Trataríase, por tanto, de que a bebida do último momento condicionase toda a obra.

Lakua ten un truco: “Cando como nalgún sitio, co respecto dos mozos, cóceme e dime: ‘Banoa, é tenor’. Outras veces, antes de ir á súa casa, pregunteilles: ‘Será tenor, vannos a axudar a saír? Si non, collerei o meu coche’, porque me ocorreu que estea case localizado”.

Hai que dicir que, pola tarde, a praza de Urdiñarbe estivo durante moito tempo como un donuts fundido: o público era o que era, no tempo, pero… os protagonistas reuniron a Urdiñarbe, que no canto de saír ás 16:00 pasaron con facilidade ás 17:00. Foi de estrañar, xa que non é unha característica propia da mascarada do Pagola. A actuación de Urdiñarbe foi a décimo terceira, e para terminar, aínda lle faltaban tres semanas, calquera podía entender que os xogadores estaban a empezar a laxar e que, como os reloxos de Dalí, o tempo reuniría unha nova relatividad. De feito, o que se viu nas numerosas mascaradas era que, co comezo das tardes, os arizalaris publicásenas quentes.

Pero non, rodearon a praza tan digna, seria e fresca como sempre. Si se pode percibir algo de esgotamento. No público, a parella de Hernani
ten un compás na man; o artigo escrito por Aritz Ibáñez Lusarreta: Guía de Manex: 11 consellos para non perderse nas mascaradas.

Sabían por primeira vez na historia que o xefe de catívelas, Kabana, ía ser xogado por unha muller, non foron estonados, porque o puxante Kabana colleu a praza, tan seguro, tan forte. Bo, pregúntanse: “Todas estas revolucións deste ano mantéñense nas mascaradas dos anos seguintes?”.

Ainara Agerre recoñeceu que elixiron de forma “natural” para que asumise o rol de Kabana deste ano: “Son a única moza en bronceado, pero de toda a vida son amiga deses rapaces, saímos xuntos, cariñamos e fun usada no mundo do neno. Por tanto, non é unha revolución, é normal”. Con todo, a normalidade doméstica non adoita ser a mesma. Como é normal, decidiron non facer discurso feminista. Para empoderarse da praza, Ager fai un exercicio para entrar no rol anterior á entrada, porque lle axuda moito. E aprendeu a mirar por encima. “Que tes?”, coma se preguntase. “Creas un personaxe con cousas así e danche seguridade, iso dáche outra enerxía, e con esa enerxía aínda máis, e de paso”.

O personaxe de Pitxu tamén cultivou un mal éxito; Zaza, Eliane e Patricia teñen claro que o deste ano é especial: “Pitxu oso on zuzun; hai tempo que non tiñamos un Pitxu ukan Zuberoa: natural, libre, á cabeza das ideas, dáche cabida dentro do pobo… Nas prazas de cada pobo convídoche a ver algo e meterche aquí.

Pitxu mostrouse moi satisfeita coa súa actuación: “Foi doce desde o punto de vista da época e tamén o xogo, porque non era demasiado longo. Empezamos unha amiñi tarde, pero a idade foi a favor! Se comparamos con outros pobos é verdade que había máis xente en Urdiñarbe, foi unha boa asemblea!”.

Un veciño de Urdiñarbe sorpréndese ao ver a ikurriña na mascarada; o papelito que o señor Buhame sacou do ano era buxán e botouno: “Onsa kakit que somos os pagolarras, sobre todo porque somos vascos!”. A ikurriña, que é o león de Zuberoa, é acompañada da ikurriña: “Sacar a ikurriña é unha revolución, que os buhameak elixiron a vontade, porque conscientemente o sentimento de todo Euskal Herria é moi desenvolvido nesa máscara pública, que sempre é león. Sacar ikurriña na praza pública falando de suletinos é unha novidade incrible”, explica Lakua. Destaca tamén o eúscaro elixido polos xogadores deste ano: o público gozou do suletino unificado, máis fácil de entender para calquera manex, máis ecuménico. En Arizaleta non todos son pagolarras, porque tamén son de Oztibar, así nos dixo Pitxu: “Cada un imos dar o seu propio dialecto e como lle gusta á vista a outras persoas. Ao final dixérono verdadeiros purés suletinos: ‘Ah, para os que sodes manex, con todo, non é malo, moitísimo ben!’.

Na mascarada deron aire da Selva Pagola, que trenza aos dous caballitos. O único que até agora sabía aire no mundo é o pai dun xorrotx, que aprendeu a un parente da segunda xorrotxa cando era neno. Coseu a todos as mascaradas, porque, como di Xamar: “Ademais dos rituais antigos e a espectacularidade, hai que ter en conta o impacto social de todo este folclore, alimento para a cohesión da comunidade”.