Os protagonistas deste libro son dunha mesma xeración, todos eles nados na década de 1980 e cun amplo abanico de disciplinas. Para os autores, existen outros elementos que permiten relacionar as obras destes artistas: “Comparten unha contorna de formación e unha rede de relacións e referentes que determinan certas similitudes, formas de facer e de entender a arte”, explican na introdución do libro. Con todo, Uriarte e Onandia non pretenden presentar ao quinteto do libro como representante dunha xeración. Dino claro: “A nosa idea non é dar un canon pecho”.

Pero devandito isto, os centros de interese e as condicións de produción deste cinco artistas están tamén reflectidos na traxectoria de moitos outros da mesma xeración, segundo explicaron os seus autores. “En definitiva, formamos parte dun sistema que en gran medida condiciona directa ou indirectamente a forma de producir a arte, así como a forma de mostrar e presentar as obras, o seu formato, a súa temporalidade…”, explican. “Partimos desta visión xeral para facer un diagnóstico ou unha análise do sistema no que vivimos e ao mesmo tempo participamos, para logo indagar na singularidade deste cinco artistas, porque cada un ten un universo propio e é o que realmente nos atraía e levounos a facer este libro”.

O libro que enche o oco
Desmontes e ornamentos é un obxecto de libro diferente ás publicacións tradicionais, aproveitando a liberdade que lles deu a autoedición da obra. Cada unha das entrevistas foi equipada cunha biografía do artista na que coñeceremos a formación de cada creador, as exposicións realizadas ou as súas condicións materiais de traballo, entre outros. Ademais, hanse intercalado fotografías dalgunhas das obras de cada un para situar correctamente o contido das entrevistas. Han impreso un número limitado de copias e cada exemplar ten unha especie de cinto con reproducións das obras dos artistas entrevistados.

En canto aos artistas protagonistas, afirman: “Estiveron traballando de forma continuada durante anos, e neste momento, sexa ou non parte do mercado, o seu traballo está nun interesante nivel de visibilidade”. É dicir, que a pesar de ser novos, xa completaron un percorrido a ter en conta, e precisamente por iso, o feito de dedicarse ao seu traballo en formato libro permitiulles mirar cunha perspectiva máis ampla. “Nunha exposición podes ver a arte en directo, e ese é o marco natural da arte, pero entendemos un libro ou catálogo como o reflexo dunha exposición, como soporte para o desenvolvemento da dimensión discursiva da arte ou dos artistas”, explican Uriarte e Onandia.

Por outra banda, tamén contribuirá a encher un baleiro: non hai moitos textos críticos sobre os artistas que aparecen, nin sequera sobre as súas xeracións en xeral. Con todo, a partir de agora, quen queira analizar as ideas ou procesos de traballo que subxacen á súa práctica artística, poderá partir do campamento basee creado por esta obra.

Unha expresión concreta da posmodernidad
Por que agrupar a este cinco artistas nun mesmo libro? Ademais da época e o contexto, en que conflúen? Para os autores, as súas obras poden ser unha mostra dunha expresión concreta da posmodernidad: a desconstrucción de grandes narrativas herdadas de xeracións anteriores, a mirada pesimista cara ás utopías, a revisión de moitos aspectos artísticos naturalizados... Todos eles non chegaron da man dos artistas que falan en Desmontes e ornamentos: “En Euskal Herria na década de 1980, a partir de Oteiza e o posminimalismo, definíronse novas formas de facer escultura e apareceron novos referentes, como a cidade de Nova York”, explican Uriarte e Onandia. “Os seguintes artistas seguiron estes camiños desmontando convencións políticas, de xénero ou artísticas. Diriamos que seguimos nesta paradigma, pero a pluralidade na definición de posmodernidades, a recuperación de linguaxes e formas de traballo diferentes e a hibridación de materias primas e/ou técnicas diferentes, tanto na traxectoria dun artista como nunha obra concreta, xeneralizáronse ou ampliado até converterse na característica principal das prácticas actuais”.

Para dicilo doutra maneira: “Os artistas vascos de 1960 e 1970 tiñan unha concepción política da arte, a creación dunha linguaxe que definise a súa propia identidade na construción nacional e vinculase a tradición e a vangarda. Pola súa banda, algúns artistas iniciados nos anos 80 e 90, nun contexto diferente, abordaron a situación política, en conflito, cunha distancia crítica, centrándose nos códigos identitarios e descontextualizándolos. As novas xeracións actuais empezaron a traballar como referentes nas súas obras, pero xa a violencia postural nunha realidade”, apuntan os seus autores. Na cadea de deconstrucción predominante nos últimos 40 anos, a xeración de Jauregi, Iruretagoiena, Pan, Llaria e Aurrekoetxea realizou achegas particulares: “Probablemente pola existencia de novos tempos, engadíronse outros aspectos como a centralidade do concepto camp ou a revisión da relación tradicional entre forma e ornamento”.

En calquera caso, tampouco estas son características compartidas por todos os artistas do libro ao mesmo nivel, xa que, segundo Uriarte e Onandia, si hai unha tendencia actual, esa é a pluralidade: a convivencia entre múltiples propostas. Nas obras de Jauregi e Llaria apréciase de forma notable a reivindicación do camp e do kitsch. En canto á idea do ornamento, aparece de forma destacada nas obras de Aurrekoetxea, cando trae ao primeiro plano “o superficial, o adorno que non afecta á estrutura, a forma de capricho”: “Esta forma transfórmase en estrutura, como o fai coas trenzas. A forma que se utiliza en si mesma para recoller o pelo transfórmase nunha estrutura se se densa ben”.

A importancia do proceso, a través da lectura en tensión coa academia das
entrevistas do Libro, é outra das características comúns que todos os artistas chaman a atención nas súas explicacións: tratan de traballar independentemente de metodoloxías pechas e da tendencia a unha excesiva planificación das obras. Deciden o resultado final ao longo do proceso, en lugar de partir dunha idea fixa ou dun borrador inicial. “Os que suceden neste proceso, sexan erros ou encontros inesperados, levaranos até o final, e esa honradez que hai aí resúltanos interesante”, recoñeceron Uriarte e Onandia.

Non é, de novo, un trazo que só define a estes artistas, pero, en calquera caso, serve para pór encima da mesa unha pregunta: como se conxuga a forma de entender a creatividade, por dicilo dalgunha maneira, cos estudos artísticos regrados? Como lembraron Uriarte e Onandia, desde a definición da modernidade a finais do século XIX pódense observar as conflitivas relacións entre artistas e academia. Pero a situación tamén ten os seus paradoxos: “Nas últimas décadas, as formas de modernidade e de vangarda foron asimiladas polo sistema, e na posmodernidad, paradoxalmente, as institucións e a academia asumiron esa linguaxe até converterse en estándar. Dito doutro xeito, na actualidade as instalacións, as novas tecnoloxías e as linguaxes formalmente vangardistas son académicos. Iso é o que se ensina na universidade. Por iso, a arte e os artistas sempre están en tensión coa academia. A falta de métodos, a centralización do proceso, a experimentación, son centrais nas prácticas dos artistas contemporáneos e a transmisión destas formas de traballo está en xogo”, segundo os autores do libro.

Devandito isto, no libro queda claro que a facultade de Belas Artes da UPV xoga un papel importante no sistema artístico vasco. “A inmensa maioría dos artistas das últimas décadas pasaron por ela, pero as outras institucións que a integran –Arteleku (1988-2014), Kalostra (2016), Jai (2020-2023)– ou as estancias dos artistas no exterior (sexan Erasmus ou residencias internacionais) son fundamentais”, segundo Uriarte e Onandia. “Coñecer as diferentes formas de ensinar é importante porque non é unha soa maneira. E sobre todo que os artistas traballen cos artistas”.

A arte , a partir dos espazos
de formación dos Artistas como espazos de resistencia, e tendo en conta as traxectorias dos protagonistas dos Desmontes e Ornamentos, tamén se poden destilar algunhas características e carencias do panorama vasco a través da lectura do libro. Entre outras, a desproporción entre o número de artistas e os que exercen a comisaría, que se menciona na entrevista con Oier Iruretagoiena. Con todo, a valoración que a maioría fai do ámbito vasco non é especialmente pesimista, pero parece que se puxeron de manifesto os límites do sistema actual.

“É cuestión”, explican Uriarte e Onandia, “que a partir dun momento, sobre todo despois dos 35 anos, a maioría dos artistas teñen problemas para dar o salto á profesionalización total. A coleccionista privada está moi baixa e parece que hai un desequilibrio nas axudas. Neste sentido, é unha especie de embude na realidade a partir de certa idade. Ademais, somos un pobo pequeno e o circuíto esgótase rapidamente. Por iso, e isto non é malo en si mesmo, os artistas teñen que saír. Trátase de ver si teñen a posibilidade de volver e quedar, despois de estar fose ou traballar. Quizais falta fortalecer as redes internacionais”.

Tamén miraron cara a outras direccións: a figura do crítico de arte case desapareceu, coa perda de espazo na prensa, mentres que as figuras relacionadas coa educación e a programación fóronse impondo “probablemente pola evolución do propio sistema”, segundo os autores. Tamén se mencionan opcións que neste momento poderían explorarse máis: “Un camiño pode ser traer comisarios externos aquí –o que se fai en parte, pero quizais non suficiente– ou que os comisarios de aquí saian fose”.

A pesar das carencias, Uriarte e Onandia consideran que a arte segue sendo un “foco de resistencia” no noso país. Preguntados por esta idea do preámbulo, os autores explican que a actitude dos artistas ante o mercado pode indicar esta tendencia de resistencia: Lembran o caso de Damaris Pan, por exemplo. “Traballou durante anos, sen parar, practicamente sen expor nas galerías, e agora conseguiu visibilidade e un lugar no mercado, pero non porque o buscou, senón porque lle sucedeu”. Evidentemente, non é a única aposta deste tipo que aparece no libro. “Dani Llaría fala na súa entrevista de que ela vese cómoda nesa condición eterna amateur, a si mesma, con presións xustas, na práctica da arte, experimentando, probando e aprendendo e aí hai certa resistencia”.