Para min é unha honra entrevistar, entre outras cousas, a quen realizou a última entrevista a George Steiner.A miña amizade co señor
Steiner é un agasallo da vida. Lin cando era estudante, coñecín como novo profesor en París e a nosa relación non cesou. En breve publicarase un libro sobre el, no que se incluirá o postum da entrevista, cun intento de presentar o seu pensamento. Defínoo como un hóspede incómodo: pasou toda a súa vida na universidade, pero fíxolle unha crítica moi dura ao parasitismo; foi crítico, pero defendeu a humildade, que os libros merecen a atención, por suposto, e en ningún caso os críticos; e, sendo xudeu, defendeu que o nacionalismo do estado de Israel non ten nada que ver coa cultura hebraica e como pode ser torturado un pobo. Dixo cousas que a xente non quere escoitar.

A seguinte pregunta tamén é obrigatoria: Veña de Italia, o Goberno teno a ultradereita... Estamos a ver cousas que criamos superadas. Está
a pasar por todo o mundo, Prima gli italiani, America first, France d’xusto, Brasil acima de tudo... É unha idea similar, un nacionalismo patolóxico, porque se pensa que podemos vivir encerrados nun territorio. É unha tolemia, unha forma miserable de presentar o mundo e a humanidade. John Donn xa dixo que a mirada illa do ser humano é moi perigosa, un ser egoísta, que só pensa en si mesmo, que cre que a vida en xeral pode ser única. Para min a humanidade é outra cousa, Seneka dicía que a túa vida cobra sentido coas cousas que podes facer para os demais. É unha fórmula marabillosa: a humanidade sería unha cúpula de ladrillo entrelazado, e si cae un ladrillo caen todos. A solidariedade humana é a idea fundamental.

Contra isto iría o sobreelevación da identidade.
Este é o mito do barco de Teseo: Tras a morte do minotauro, déixano no porto ateniense, símbolo da vitoria, pero aos 50 anos rompen a madeira, arránxana coa nova madeira... Segue sendo o barco de Teseo?

É dicir, que a identidade nunca é estable, sempre é dinámica, a confusión entre o vello e o novo. A idea de identidade non contaminada, como a defende a xente da dereita, é moi perigosa. Non hai que mencionar que fixo Hitler pola pureza da raza aria. Que é a raza aria? Eu son calabro, latino, grego, árabe, e estou moi orgulloso desa abundancia. A idea de identidade radical pode xerar racismo e xenofobia. Eu creo, pola contra, que nun mundo onde hai unha pluralidade relixiosa, cultural, lingüística, ese mundo será emocionante. Paréceme asustante un mundo que poida ter unha relixión, unha cultura, unha lingua única.

Ademais, esquecéusenos onde levounos esa visión monocromana do mundo. Mestúranse moitas cousas: un branqueo da historia, unha banalización, unha especie de adanismo... É dicir, o descoñecemento da historia.
Hoxe desprézanse a historia e a memoria, dúas cousas moi importantes. Vivimos nunha sociedade moi tecnolóxica na que o que vale é o futuro, e non o presente, que xa está obsoleto, e todo o anterior, non vale nada. Creo que a memoria ten un papel moi importante, e que a historia mostra cousas –aínda que o home repita os mesmos erros–; sen memoria, sen historia, non podes entender nada.

Cando vexo programas educativos, Escola 4.0, etc., altérome: que significa que a Escola 3.0 non serve para nada? O Iphone 13 faiche pensar que os doce Iphone anteriores non valen, que quedaron obsoletos, é unha idea de obsolescencia programada. Por que o anterior non é bo para o novo? Non é casualidade que no mundo grego a memoria sexa a nai de todos os coñecementos, que os novos coñecementos sexan fillos da memoria. Hoxe non temos interese pola historia, porque somos un mundo programado para facer diñeiro, miramos só ao futuro, ao produto final da tecnoloxía. O impulso ao consumo é enorme e os mozos son consumidores programados, na escola, na universidade... Non educamos a cidadáns cultos e críticos, xeramos consumidores pasivos, soldaditos que non pensan máis que facer diñeiro e que priorizan o éxito.

Como se sitúan a literatura e os clásicos nese mundo? Ou, preguntando por Italo Calvino, por que ler hoxe os clásicos?
Aínda que escritos no pasado, os clásicos sempre son os nosos contemporáneos. Esta premisa é válida para todas as épocas. A cuestión é que preguntas facemos aos clásicos e si hoxe lémolos na escola, na universidade. É a crítica que fago: os mozos coñecen os clásicos, pero dos resumos que fan os manuais. Non len directamente. Hai unha gran diferenza entre ler un resumo do Quixote ou unha páxina do Quixote. Como pode amar un alumno o Quixote se le un resumo? É unha cousa fría, sen sentido. Só lendo directamente, cun profesor axeitado, comprenderá que ten mensaxes de actualidade: por exemplo, aínda que hoxe se pensa que a primeira persoa que chega é a única que merece a pena –aínda que se fagan cousas difusas eticamente–, dicía Giordano Bruno: “O que realmente vale na vida non é chegar primeiro, senón facelo dignamente”.

Como naquel poema de Kavafis, o importante é a viaxe máis que a meta.
Kavafis interpreta o mito de Ulises dunha maneira excelente, xa que o importante non é chegar a Itaca, senón a experiencia do recolleito no camiño. O máis belo da vida non é o obxectivo, o obxectivo pode ser un estímulo, pero importa a experiencia, o esforzo, a complexidade das cousas que facemos para chegar ao obxectivo. Aos meus alumnos fálolles desas cousas, cal é o verdadeiro obxectivo dun alumno? Pode ser un miserable diploma en papel que che permita gañar diñeiro, pero iso sería o resultado doutra cousa moito máis importante. Para ser mellor, terás que adquirir un sentido crítico para comprender e analizar o mundo que che rodea dunha maneira orixinal, intelixente e autónoma.

Os partidos da dereita teñen éxito porque hai un gran descoñecemento nas nosas sociedades. E Internet preséntase como unha enorme oportunidade, é verdade: Permíteme ler miles de textos do Renacemento desde a miña casa de Calabria, pero Internet está feito para xente que sabe un pouco e non para quen non sabe nada. Unha cousa é utilizar a tecnoloxía, e outra é utilizala, porque a tecnoloxía rouba a vida, porque é unha especie de gran irmán que che rouba as túas ideas, a túa intimidade, para logo vendela ás empresas a través de algoritmos. E que clase de mundo é o máis importante si véndense “” e “compran”?

Parece contraditorio que, nun mundo no que os clásicos parecen carecer de espazo, libros como os seus, dedicados aos clásicos, acumulen tal éxito. Como explicar este éxito?
Sinceramente, nunca o imaxinou. Escribín a alarma como unha chamada, como un xesto de protesta, contra a perspectiva de mercado da educación, que hoxe en día está a destruír a escola e a universidade. Pero teño que dicir que atopei xente que comparte as miñas ideas, recibo cartas da man de alumnos e profesores por todo o mundo. Dáme moito pracer porque hai resistencia a esa tendencia. Quizá medio millón de lectores non son nada comparado cos millóns que pensan que o mellor é gañar diñeiro, pero me fan entender que merece a pena loitar. É un glorioso fracaso, se queres, na medida en que fago o que o meu pensamento e a miña ética esíxenme, un éxito. Son profesor, non podo ensinar dunha maneira diferente á que ensino, e ese sería o verdadeiro fracaso. Cada vez que falo teño a sensación de que hai xente que me escoita, xente que cre que esta loita é verdadeira.

Falaches nos libros da importancia da educación para educar cidadáns autónomos e críticos. Lembra a carta que Albert Camus escribiu en agradecemento ao seu profesor.
Ensinar non é unha profesión para min, é unha vocación. Moitas veces pregúntanme os profesores, cal é o segredo de ensinar. Hoxe temos moitos cursos para profesores e hai moitos pedagogos que din moitas bobadas. Cren que para ser un bo profesor necesítase un coñecemento teórico do método de ensino, un método universal, e non é certo. O primeiro é coñecer a disciplina: se tes que ensinar literatura e non coñeces literatura, non funcionará. Segunda cousa: amar as cousas que insignias; se non as queres, non se pode transmitir ese amor. Crear: Levo máis de 30 anos ensinando, e os alumnos percíbeno claramente. Invístese diñeiro en comprar computadores, lousas dixitais, rede Internet... Pero si non tes bos profesores, é en balde. Aí enco a carta de Camus: só os bos profesores poden cambiar a vida dos alumnos.

O seu libro manifesto, O valor do inútil (Pamiela), será publicado proximamente en eúscaro.
Si, e doulle moito valor. As linguas pequenas, como as grandes, son moi importantes porque cada lingua é unha xanela para entender o mundo; e cando unha lingua morre, esa xanela péchase. Estou moi orgulloso de que ese libro apareza en eúscaro. Non me importa a parte económica, canto se vai a vender: a tradución en eúscaro, como a da galega, faime sentirme orgulloso porque hai xente que elixiu o meu libro, dicindo á xente: “Este libro é importante para a nosa cultura”. Para min é máis valioso que un éxito comercial.