De cumprirse os prazos establecidos pola Unión Europea fai máis de vinte anos, o obxectivo desta reportaxe probablemente sexa analizar os resultados da Rede Natura 2000. En cambio, nas seguintes páxinas informarémosvos dun proceso que se está levando a cabo moito máis lentamente do previsto. Un proceso que, aínda que arrinca a principios dos 90, a maioría dos cidadáns da UE apenas coñecen, e que, entre outras cousas, vese retardado pola escaseza de recursos e non hai falta de rivais.

Un dos resultados do Cume da Terra en Río de Janeiro de 1992 (véxase o número 2.325 da Luz) foi o Convenio sobre a Diversidade Biolóxica das Nacións Unidas. Precisamente para o cumprimento dos obxectivos deste Convenio xurdiu o proxecto Rede Natura 2000, baseado nos Directiva Hábitats aprobada pola UE en 1992. Trátase de conservar as áreas naturais e especies significativas que existen en Europa.

Segundo os desexos iniciais da Comisión Europea, a rede debía estar completamente integrada en 2004. Non é así despois de dez anos. Máis adiante analizaremos máis detalladamente as causas do atraso, pero antes convén explicar como se estrutura Natura 2000 para comprender o tema.

Estrutura da rede

A rede está formada por dous tipos de áreas. Por unha banda, as denominadas ZEC, é dicir, as Zonas Especiais de Conservación, que son as figuras establecidas pola Directiva de Hábitats. As outras son as Zonas de Especial Protección para as Aves (ZEPA), máis antigas –de 1979– e as derivadas da Directiva de Aves que se decidiu incorporar a Natureza no ano 2000.

As ZEPA son designadas por cada Estado sen intervención europea e convértense directamente en parte da Rede Natura 2000. Pola contra, a Rede está composta fundamentalmente pola ZEC. Quizá sería máis preciso dicir que “van completala”, xa que os atrasos se están producindo na súa implantación.

O procedemento de creación dunha ZEC é moito máis complexo. En primeiro lugar, cada Estado ten que facer unha lista das zonas que necesitan conservación e propor á Comisión Europea. Estes espazos denomínanse Lugares de Importancia Comunitaria (LIC). Co visto e prace da Comisión, establécese un prazo de seis anos para que cada LIC convértase en ZEC, é dicir, para elaborar e pór en marcha plans que garantan os obxectivos de conservación. De feito, o LIC son só propostas. A protección real proporciónana as ZEC, en cuxas planificacións están reflectidas as carencias, os obxectivos, as medidas e os medios. Cada seis anos analizarase a correcta execución de cada un dos plans.

“As multas son terribles”

O obxectivo inicial da UE era que a lista definitiva de LIC estivese lista para 1998. E por tanto, que no ano 2004 todas sexan ZEC. Non foi así. No que respecta ao País Vasco, pódese afirmar que nos últimos dous anos iniciouse o nomeamento das ZEC a un ritmo satisfactorio. Na CAPV, a intención da Administración é culminar o proceso en 2015, segundo Amaia Barredo, directora de Medio Natural e Planificación Ambiental do Goberno Vasco, “porque a UE xa puxo en marcha unha vía xudicial contra o Estado español e as multas son enormes, para nós excesivas”.

A Rede Natura 2000 está composta por 58 espazos da CAPV, que poderían ascender até o 23%, en torno ao 20% do territorio. Seis deles son Zonas de Especial Protección para as Aves. Do resto, 27 teñen a denominación de ZEC no momento da redacción, pero os 25 restantes son aínda LIC.

En Navarra as porcentaxes son peores. O Goberno non respondeu ás nosas preguntas, senón que nos dirixiu a unha páxina web ao alcance de todos os cidadáns. Nela pódese observar que Navarra propuxo 42 LIC para a integración da Natureza no ano 2000 –o 24% da superficie do territorio–, pero de momento só convertéronse en dez ZEC. Ademais, hai dezasete IVEs.

Causas do atraso

Amaia Barredo fálanos dalgunhas razóns do atraso. O principal, quizá, non dispor de todos os instrumentos ao seu alcance. “A Comisión Europea debe entender que se está aplicando unha normativa multisectorial e que as administracións locais cada vez temos menos recursos dispoñibles”. Hai que ter en conta que a Rede Natura 2000 non é unha normativa a aplicar nun solar buxán. Existían antes e existen as figuras de protección establecidas pola propia lei –no caso da CAPV e de Navarra os parques naturais son os máis importantes–, e Barredo considera que o tipo de normativa e de documento están en exceso. Moitos espazos quedan, nin que dicir ten, á sombra de dúas ou máis figuras de protección a medida que se establece a figura de Natura 2000 –o 14% da superficie da CAPV depende, por exemplo, de dúas ou máis figuras de protección–, e unha boa xestión desta situación require de moitos recursos.

No caso da CAV, ademais, é o Goberno Vasco o que ten a responsabilidade de elaborar os plans. Colectivos, asociacións naturalistas e ecoloxistas, sobre todo, denunciaron a descoordinación interinstitucional. O Goberno Vasco ha admitido que iso é un problema.

“Hai que simplificarse”, subliñou Amaia Barredo. Neste sentido, o Parlamento Vasco aprobou o ano pasado a modificación da Lei de Conservación da Natureza mediante diversas modificacións. Unha delas é que cando nun mesmo lugar hai varias figuras de protección, todos os documentos de xestión deben unificarse nun só. Por suposto, aínda é pronto para saber até onde vai beneficiar a medida.

Iparralde: Posturas contrarias a Natura 2000

No Norte a situación non é mellor. “O Estado francés ha tido e segue tendo unha gran reversión da Natureza 2000”, coméntanos Iker Elosegi, coordinador da Cámara de Agricultura do País Vasco (EHLG). Por unha banda, Elosegi denunciou que “ás autoridades de París non lles importa a protección da biodiversidade”. O que fan, fano á forza, e fano a instancias de Bruxelas. Doutra banda, hai que ter en conta algunhas actitudes contra a Rede Natura 2000 que se crearon no Estado francés. En concreto, en Aquitania destacáronse. Cabe destacar a actitude de Jean Lassalle, o bearnés electo, que coñecemos de boca de Iker Elosegi. “Natura 2000 prohibiunos cazar, pescar... París non nolo pode impor!”. Este tipo de mensaxes, segundo o membro da EHLG, serviron para conseguir votos a favor e en contra. Desapareceu o partido de Caza, Pesca, Natureza e Tradicións, pero a mentalidade defendida polo mesmo segue vixente no Norte, especialmente no interior.

Xestión contractual

Aínda que lentamente e tarde, a Natureza 2000 vai cobrando corpo en Ipar Euskal Herria. Tamén EHLG está a colocar o seu granito niso. “Os criterios para a definición dos espazos que deben estar en Natura 2000 son os mesmos en toda Europa –explica Elosegi–, pero logo cada Estado designa e xestiona os espazos á súa maneira”. No amplo abanico de posicións dos estados cara á rede hai dous extremos, e nun deles está Francia. “Nalgúns países do norte de Europa, o Estado asume toda a xestión e o cidadán non ten nada que dicir. En Francia, pola contra, unha vez declarado un espazo que debe estar en Natura 2000, o Estado deixa a xestión en mans dos seus axentes”. Así, un comité coas siglas COPIL en francés analiza o estado de cada sitio e establece un informe obxectivo (DOCOB). “Este DOCOB propón accións concretas, e para que esas accións leven a cabo pídeselles ir aos locais e facer un contrato de varios anos. Se o propietario o desexa ben. Non quere? Volverei outra vez”.

Desde a súa creación en 2005, EHLG participou en varios COPILs. “Decidimos enseguida incluír nas nosas liñas de traballo a promoción da Rede Natura 2000, porque pensamos que os agricultores temos unha enorme responsabilidade medioambiental”, coméntanos Elosegi. Así, foi o propio EHLG o que levou a proposta aos agricultores de diferentes zonas para que asinen os contratos. Se o agricultor acepta a proposta de COPIL, recibirá a cambio unha subvención que se deducirá dos orzamentos da PAC (ver número 2.143 de Luz).

A falta de estrutura administrativa propia dificulta a concesión de porcentaxes, pero Iker Elosegi di que hai unha parte importante de Ipar Euskal Herria na Rede Natura 2000. É dicir, que é capaz de formar parte da rede. Outra cousa é que se estableceu unha protección eficaz. Debido ao atraso mencionado, polo momento só asináronse contratos nunha pequena porcentaxe do territorio, que tampouco se pode precisar.

Choque cos agricultores

O sistema contractual é máis eficaz que unha intervención rigorosa do Estado na protección da biodiversidade?, preguntámoslle a Elosegi. Velaquí a resposta: “Non teño elementos para facer a comparación. Con todo, nestes pobos do norte a densidade de poboación é moi baixa e a biodiversidade non sempre, pero a miúdo, non está relacionada coas funcións das persoas. Pola contra, a conservación da biodiversidade no sur de Europa, e en concreto no País Vasco, está ligada á forma de aproveitamento do territorio, e especialmente á agricultura. Por tanto, dicir ao agricultor ‘isto podes facer, isto non...’ non é posible, non se pode impor”.

Dalgunha maneira, esta actitude é a que están de acordo varios sindicatos do sector primario de Hego Euskal Herria –falamos con EHNE Bizkaia e UAGA de Álava-, que nos mostraron unha actitude crítica coa maneira en que se está implantando a Rede Natura 2000. En palabras de Andoni Garcia, de EHNE Bizkaia, “é curioso que moitos dos espazos a incluír en Natura 2000 mantivéronse en bo estado grazas á actividade agrogandeira que neles desenvolveuse, mentres que á hora de deseñar plans de conservación para eses espazos aplícanselles condicións e limitacións”.

Amaia Barredo do Goberno Vasco ten resposta a estas críticas: Está previsto indemnizar economicamente aos agricultores e gandeiros que sufran algún tipo de prexuízo na súa actuación por atoparse nun espazo da Rede Natura 2000. A cuestión é que, outra das principais queixas dos sindicatos, os soldos para estes pagos non sairán do peto dos departamentos ambientais, senón dos orzamentos destinados ao sector primario. E dos Programas de Desenvolvemento Rural, é dicir, da PAC. O presidente de UAGA e membro da Confederación EHNE, José Antonio Gorbea, considera que isto é unha inxustiza: “O orzamento da PAC está a cambiar para facer os pagos que debería realizar o Departamento de Medio Ambiente. Ademais, destinouse unha cantidade moi reducida a estas compensacións da Rede Natura 2000. Non estamos en contra da implantación de Natura 2000, pero se nos pon límites á nosa actividade, págannos como cómpre”.

Quen ten que pór o diñeiro?

De paso, Andoni Garcia de EHNE Bizkaia trasládanos a seguinte reflexión: A integración dun 20% da superficie da CAPV na Rede Natura 2000 é excesiva. José Antonio Gorbea é da mesma opinión. Outros opinaban que podía ser mesmo superior. “O ámbito que abarca Natura 2000 non é pequeno, pero cremos que algún LIC deberían ter unha superficie maior”, coméntanos Aitziber Sarobe, membro e biólogo do Grupo Natural Arkamurka de Zarautz. Sarobe fala especialmente do caso de Gipuzkoa, que é o que mellor coñece: “A lei obriga a participar no proceso de conversión do LIC en ZEC, e nós expresamos nelas as nosas queixas, pero non serviu para nada, porque as sesións foron bastante buxán; cumpriuse a visión da administración, sen que en ocasións se priorice a defensa da biodiversidade”. De feito, Sarobe quéixase de que o espazo de LIC que se une aos parques naturais é o mesmo que xa tiña o parque –porque “é máis cómodo para a administración”–, mesmo naqueles casos nos que, desde o punto de vista da protección da biodiversidade, era aconsellable ampliar o espazo. Hai que ter en conta, segundo Sarobe, que os espazos naturais existentes no País Vasco, especialmente na vertente atlántica, son relativamente pequenos e non interconectados. “Algunhas especies non teñen espazo suficiente para vivir”.

En calquera caso, Aitziber Sarobe considera que a formulación da Rede Natura 2000 é mellor que o das lexislacións que xa temos. Entre outras cousas, porque aplica medidas de control máis estritas. Amaia Barredo coincide niso con Sarobe. “Porque o punto de vista é absolutamente diferente”, explícanos o do Goberno, “até agora as leis foron a tónica de mantelo, mentres que Natura 2000 fomenta a conservación activa: conservar e mellorar o que está ben. E é moito máis preciso á hora de definir obxectivos e ferramentas”. Pero haberá que esperar a saber o rendemento.