Libraría Bilintx, na rúa Fermín Calbetón de Donostia-San Sebastián. Bilintx e os irmáns Jaka.

Nos irmáns Jaka, catro: O que era Joseba, Goio, Xanti e eu. Pero no grupo de creadores tamén aparecen outro tres amigos: Os irmáns Sors e Inazio Lizarraga. Era o primeiro momento.

Como se puxo en marcha a tenda? Que era vostede, por exemplo, entón?

Entrei no mundo do libro ao dezanove anos. O defunto Joseba tivo algo que ver nisto. Viviamos en Zumarraga e traballaba na fábrica de Irimo, na máquina ferramenta. Fóra do seu traballo, dedicábase á venda de libros a domicilio. De súpeto, abandonou a fábrica e púxose a traballar en libros. O libro é unha fonte de oficios e diñeiro. Eu tamén estaba a traballar en Irimon e, cando tiña dezaseis anos, nas vacacións de agosto, tentei vender libros a domicilio tamén eu, por Gipuzkoa, con Joseba ou ao seu ao redor. Aquilo saíume moi ben e traballei niso durante dous ou tres anos. Ese foi o noso bautismo. De alí, dirixímonos á creación de Bilintx, en 1976.

Que libros tiñades para vender a domicilio?

A colección de sete libros Cousas incribles de Walt Disney. Era unha enciclopedia en eúscaro sobre a natureza: o mar, a selva, os paxaros, as razas humanas… Eran libros con belas imaxes. Nos tradutores, Xalbador Garmendia, Jazinto Setien, Larresoro –Txillardegi–, e outros.

Para entón, xa lle desexastes ao nome dos tradutores…

Si, aqueles tradutores non eran calquera. Por outra banda, naquela época a cuestión do eúscaro batua estaba na furi-furia. Había moitos partidarios, pero tamén había algúns que se opuñan.

E que?

Era inútil tentar vender aos contrarios os libros traducidos ao euskera unificado! Iamos de casa en casa, pero non iamos a cegas. Moitos dos clientes tiñan nenos na ikastola. Tiñan un alto grao de conciencia. Non teño grandes acordes de mala experiencia. E é que ese mundo se complicou moito.

Entón chegou a tenda Bilintx.

Na época na que non había moitos libros en eúscaro. Ou había, pero estaban dispersos. Mentres realizamos a venda a domicilio, fixemos outra cousa: recoller o que podía ser un material didáctico para as ikastolas das mans dos autores, e levalo á ikastola para que soubesen que había material e, se querían, que o comprasen.

Fostes mediadores…

Pero era un traballo amateur. De todos os xeitos, este traballo supuxo o establecemento de relacións con moita xente. E é que había xente que facía autoedición dos seus libros. Pero logo, aqueles libros se apilaban no soto da súa casa, estragábanse… Así que creamos unha rede: por unha banda, coñecemos aos autores e, por outro, puidemos ter as ikastolas que necesitaban ese material. Mentres estabamos niso, démonos conta de que había que publicar con dignidade os libros reunidos. Cando morreu Franco, a pota desbordouse e pareceunos que había que ofrecer un escaparate digno a aquel material anterior. Así xurdiu Bilintx, con materiais en eúscaro e de temática vasca, aínda que foron escritos en castelán.

No ambiente previo á morte de Franco, como mover os libros en eúscaro?

A clandestinidade era completa. Partidos políticos, sindicatos, ikastolas… Todo era secreto. A xente traballaba como podía. Os libros que usabamos –os da ikastola, quero dicir, os de Mateo Txistu, Txuri e Gorri e kikiriki, os Umetxoak…– non había inconveniente en moverse dun lado a outro. O caso é que, aínda que unha ikastola quería eses materiais, non sabía onde ir. Aquí atravesámolo nós. Até entón, algúns dos libros que se publicaban en eúscaro, como os da colección Auspoa, non se vendían en librarías, senón que se obtiñan por subscrición. Moitos outros libros, dixen, permanecían nos sotos. A libraría Bilintx arranxouno. A xente volveu saber onde ir en busca de libros.

En Donostia abristes Bilintx, na rúa Fermín Calbetón.

Aínda lembro como Joseba [o meu irmán] e eu estivemos na Parte Vella de San Sebastián buscando un sitio para abrir a tenda. No local que collemos estaba a colchonería Donostiarra. Os donos eran os cataláns, os que querían xubilarse. Tamén puxeran o cartón: Traspásase (Transferimos), 1.500.000 pesetas (9.000 euros). Despois de quince días de sokatira, chegamos a un acordo. Apoderámonos do local de trinta metros cadrados.

Teriades que facer obras de adaptación…

Si. Por exemplo, a tenda tiña unhas persianas herrumbrosas. Facía vinte anos que non viran ningunha pintura. Nós non tiñamos nin un céntimo e nós mesmos pintaramos as persianas. E limpamos a fachada, pintamos… Todo o que non fixemos os andeis, fixéronnolas os carpinteiros.

E o seu nome? Bilintx.

Naquela
época estaba moi de moda pór este tipo de nomes, polo menos no movemento cultural. Os nomes máis comúns eran os de escritores, bertsolaris ou similares. No que a nós respecta, estabamos na Parte Vella de Donostia, Bilintx vivira alí… pareceunos que podía ser axeitado para a libraría. O nome tamén era coñecido pola xente.

Vin algunha foto do acto inaugural…

De modo que
xa sabe vostede máis ou menos o que foi. Fixémolo un mediodía e foi un feito auténtico: Herri Irratia retransmitiu o acto en directo! A actuación foi a cargo de Joxe Ramon Beloki. Alí estivemos os días anteriores, pintando, ordenando… e respondendo as preguntas da xente que pasaba, que tipo de tenda tiñamos que abrir, e cando diciamos “libraría”, que tipo de libros, que xente, que tipo de libros. Nós, “libros en eúscaro, e outros: Economía, Asuntos sociais, Política…”. Había unha curiosidade tremenda. Pero polo demais, foi un acto moi sinxelo: unhas palabras dun par de persoas, picoteo para todos, e a traballar!

Coñecémosche traballando na propia tenda.

Ao principio andei fóra. Na tenda había Joseba e unha moza de Beasain: María Jesús Lizarazu. De Balere Bakaikoa. Eu empecei na tenda dúas ou tres anos despois, cando pasou por Bilintx Esterlines. É dicir, cando a produción en eúscaro creceu, deixamos en Fermín Calbetón os materiais en eúscaro e os de temática vasca. Material en castelán na rúa Esterlines. Entón empecei eu en Bilintx, en Fermín Calbetón. Maribi Legarra xa traballaba alí.

Libraría con ambiente especial, sen dúbida.

Alí facíanse moitas presentacións, e sen presentación, todos os escritores pasaban por alí. Aínda que “todos” eran menos que agora. Ser escritor non era para tanto. Tiña un significado especial. Tiñamos unha gran admiración polo escritor. En Bilintx celebrábanse grandes charlas. Foi un punto de encontro e encontro para os euskaltzales, un lugar de encontro para moitos. A xente quedaba na tenda media hora ou unha hora, mirando os libros e conversando. A xente tiña tempo entón.

Ser un lugar de encontro e encontro tamén atraeu a atención daqueles que non querían que vos saíse ben.

O 20 de novembro de 1984 foi asasinado Santi Brouard. Pois ben, durante os dous anos seguintes, ese día, os da extrema dereita puxéronnos un artefacto explosivo. Non creo que en Donostia-San Sebastián haxa ningunha libraría que reciba o artefacto. A outra libraría, Lagun, rompéronlle os cristais.

Hoxe en día, a xente ten a teima de abrir unha barbaría ou un bar. A última é a libraría. Vós abristes Bilintx e logo outras tendas.

Bilintx tivo unha moi boa acollida. Doutra banda, démonos conta de que tamén viña xente de Bizkaia e Navarra e, en consecuencia, decidimos que en Bilbao e Pamplona facía falta algo parecido. É dicir, naquelas cidades había que facer unha oferta de produtos, achegar os materiais en eúscaro á xente que vivía alí. Así chegaron as tendas Xalbador e Urretxindorra. Vimos o baleiro e dispuxémonos a enchelo. En Vitoria-Gasteiz, con todo, non a abrimos até hai pouco, xa que o baleiro estaba cheo. Había dúas tendas que facían ese traballo e nós nunca tivemos intención de competir con ninguén. Preferimos a colaboración.

Despois viñeron os “Bilintx” dos pobos.

A de Bergara, a primeira. Era a libraría que se pechaba, ofrecéronnola e collémola. Logo abrimos outro en Irun. Tamén alí, o dono da tenda estaba a piques de retirarse. Primeiro colleuna outra persoa e logo nós, de acordo con ela. En Tolosa abrimos a tenda aproveitando unha oportunidade. A última, a de Vitoria: unha libraría pechouna, a outra tamén, a próxima a piques de pechar… Pois abrimos o Arriaga. No Norte, en cambio, abrimos a megadenda Mattin, pensando que o Norte tamén necesitaba algo, aínda que alí non hai lume nin forza deste Sur.

A expresión é “Jaka = traballo”. É así?

É de agradecer. Crecemos nun pasteiro pouco denso, iso é certo. Ser escravo demostra o mesmo que a escola. Vostede dixo Jaka, pero Sors e Lizarraga son tan traballadores como nós. En lugar de traballar polo diñeiro, sempre primamos apostar polo proxecto: a forma profesional de traballar, o compromiso co proxecto cultural e a reinversión dos beneficios. Tentámolo nese tres.

Ser vós mesmos os repartidores axudaríavos a ter éxito…

É complementario, aínda que tentamos que as librarías sexan rendibles, economicamente autosuficientes. En todo caso, xa lle dixen, no noso caso, a rendibilidade é de dous tipos: económica e cultural.

En que está o libro hoxe?

É evidente que non vive o seu mellor momento. Antes, en efecto, facíase diñeiro co libro. Vendíanse coleccións a domicilio e facíase diñeiro. Na actualidade reduciuse o consumo de libros. A oferta de lecer aumentou. Cadeas de televisión, Internet… A tendencia da sociedade é a de practicar o lecer pasivo, sen a actitude activa que esixe o libro. Esta é unha das razóns polas que se reduciu o consumo. Por outra banda, antes había máis inquietude. A lectura era completa, vestíase, mesmo hoxe, pero esta necesidade fora asumida pola sociedade, como non o era hoxe. Outra razón, se queres, é que os hábitos de mercado e de consumo cambien. Na nosa época, na familia non faltaría o dicionario enciclopédico. Despois, cando empezaron a facer CD-Rom, acabouse. Despois, Internet… Non hai dicionarios enciclopédicos nos fogares. Con todo, Internet utilízase unicamente para realizar unha consulta.

Ten vostede nostalxia de outrora?

Foi unha época preciosa, bonita. Os anos que fixen en Bilintx vivinos con nostalxia, si. Pasei alí moi bos momentos. Tiven moito contacto con moita xente, moito intercambio de opinións. Teño moi bos recordos. Gustaríame volver ao mostrador de Bilintx. Valoro moito a relación cos clientes, é moi enriquecedor.

Ti tamén tes que ser anecdótico…

Tamén o temos de aí. Unha vez veu unha ama de casa a pedirme un libro de Fernando de Amezketarra. Pedindo, pero coma se fose un libro do tempo de Moisés, inalcanzable… E non había nada máis fácil de conseguir que aquel libro. “Canto?”, el, e “300 pesetas” ou eu. Pois ben, o libro deume o que valía e cinco duros máis: “Iso para tomar un café!”. Unha vez máis, veunos unha moza con características chinesas, “bos días!”. Para min foi un choque estupendo. Hoxe en día é unha cousa normal, pero entón non. Trátase dun mozo de 25 anos que estaba a facer Filoloxía Vasca. Sucedeume fai vinte, vinte e cinco anos.

Non é posible hoxe unha relación de confianza entre o libreiro e o comprador?

Si, por que non. Entón é difícil, quizá debido á proximidade. Hoxe en día prodúcese unha onda de xente que pasa por Bilintx, como non ocorría entón. Até hai pouco, en Urretxindorra de Bilbao, Karlos Zarraga mantiña ese ambiente de relación. Na tenda de Vitoria-Gasteiz, como aguantou Rafa Etxegarai. Hoxe en día, a xente que está a vender segue sendo nova, nova, e necesita un pouco de tempo para facer esa rede de contactos. Pero agora tamén hai clientes que preguntan sobre este tipo de vendedores. Se el non está alí, din que volverán e márchanse.