Entre xaneiro e maio de 2015, despois de terminar os estudos con 25 anos, a miña amiga Irati Astobieta e eu fómonos por Chile, Arxentina e Uruguai no marco do proxecto Kalabazan Ibiltaria. A través da ferramenta poética Poesía Rumoreada regalabamos polas rúas os poemas vascos da boca á orella, a través de dous tubos de cartón.

Así chegamos ao centro cultural A Quadra de Montevideo. Pasamos alí algúns talleres, por unhas cantas noites de soño. A primeira noite, mentres tomabamos unhas cervexas na rúa, a proposta xurdiu entre bromas. Un compañeiro dA Quadra contounos que tiñan relación con Pepe Mujica e Lucía Topolansky, ex tupamaro, porque eran militantes do partido. Compartiron historias e anécdotas sobre a parella. “Sería marabilloso poder rumorearlles un poema”, soñamos. “Queredes tentalo? Agora traballa con el un amigo. Se queren, chamareille e preguntareille”, respondeu o compañeiro. “Vale”, dixemos, aínda que nin Irati nin eu pensariamos que iamos recibir resposta. A continuación gritoulle: “Dous amigos vascos queren rumorear un poema a Pepe e a Lucía”. Non sabemos que pensaría o teu compañeiro. Con todo, ao cabo dun intre soou o teléfono e escoitamos: “O vello dixo que veñan” (o vello dixo que veñan)

Mujica e Topolansky, xunto ao seu chacra, cítannos o 1 de maio. O Quincho de Varela, que tiña un acto político co partido, ía ser abandonado por un veciño da parella que ía comer na súa casa, tras a celebración do Día do Traballo.

Collemos o coche no centro de Montevideo e en 20 minutos chegamos ao Recuncho do Cerro. O silencio foi o que nos deu a benvida. Ante nós estendíase o campo aberto e algunhas casas. Ao cabo dun intre apareceu un grupo de persoas no exterior dunha casa, entre as que se atopaban Mujica e Topolansky, abrazados. O noso amigo achegouse a eles e díxolles que eramos “vascos que lles querían murmurar un poema”. Viñeron directamente a nós e abrazáronnos. Non lembro o que nos dixeron, pero si que Mujica pediu aos seus compañeiros e amigos que esperasen un intre, que viñeron uns vascos a regalarnos un agasallo e que nos atendesen. Lucía enmudeció, sorrindo. “Acompañádesnos á mesa? Estamos cansos, somos vellos”, dixéronnos.

Mujica e Topolansky abríronnos o camiño entre a xente que nos miraba con asombro. Eramos dous mozos de 25 anos, cun tubo de cores na man, seguindo á parella, sen poder crer o que estaba a pasar. Non sabería como nos miraba aquela parella para atopar as palabras que describimos: respecto, curiosidade, boa disposición para recibir o que viña, humildade, ilusión, proximidade… Nos seus ollos vía unha mestura de todas esas cousas, polo menos iso fixéronnos sentir.

Lles cuchicheamos as palabras de Joseba Sarrionandia, primeiro a un e despois ao outro. Primeiro en eúscaro e despois en castelán. Todo o mundo ao seu ao redor permaneceu calado, sen comprender o que ocorría, pero comprendendo que algo estaba a suceder e que o que ocorría esixía silencio.

Nin sequera lembro ben o que falamos despois. O campesiño miraba severamente á fronte. “Todo o mundo é o noso pobo se é noso”, repetiu unha e outra vez: “Pobo, pobo, pobo. O máis importante”. Recordo que Topolansky empezou a falarnos da liberdade, da relación entre amor e liberdade. Contounos que uns días máis tarde virían a Euskal Herria e que agradecía moito o agasallo daqueles poemas que viñan do noso pobo. Abrazámonos de novo e fómonos ao coche, asombrados do que acababa de suceder, coa calor daqueles abrazos no corpo. Cantas cousas podían caber naqueles dous corpos pequenos? Cantas historias e historias serían escritas nos pliegues daquelas engurras?

Onte, de volta do traballo no metro, os meus ollos craváronse na pantalla do móbil. O algoritmo de Instagram mostroume imaxes antes de que comezase o percorrido que ía transportar o corpo do mujica por Montevideo. Non son moi afeccionado ás bandeiras, pero rompín a chorar cando vin a Topolansky envolto na bandeira uruguaia no cadaleito suave do seu marido, como lle puña ben a camisa, para que sentase como lle preparaba unha cadeira. Como se chama o adeus a un compañeiro que estivo ao seu lado durante 40 anos? Como se chama o adeus ao que amas? Pódese aprender? E as imaxes que vin despois puxéronme o cu de galiña. Pobo na rúa: inundación de corpos en bágoas. O pobo choraba, o pobo gritaba, o pobo estaba vivo. Pobo, pobo, pobo. O máis importante.