"Na toma de conciencia da morte dos demais (ao redor dos 5 anos), é normal que aparezan medos nos nenos á noite, á escuridade, ás pantasmas… Continuarán a nai e o pai á mañá seguinte? Aos 9 anos, pola contra, tómase conciencia da propia morte e eses medos poden estar a lume de biqueira nos días posteriores á Noite Negra e ao Día de Todos os Santos, que está moi presente", explica Martínez. O neno que mostrou medo á morte pode sufrir recentemente a morte de alguén próximo, as guerras tamén puideron influír nel ("as guerras personalízanse moito, parecen guerras próximas, os mortos próximos, a cultura do medo e o tremendismo son habituais nos medios de comunicación"), e o propio Halloween non é de gran axuda: as mortes violentas (o sangue en todas partes e o armamento é común).

A pesar de todo, compartir estes medos connosco non é malo, é sinal de confianza, "e os medos compartidos alívianse e debilítanse dalgunha maneira, nós fortalecémonos e os medos compartidos pódense levar máis tenros". Porque falar da morte é o primeiro paso, e para iso a Noite Negra é unha boa escusa para compartir a morte con emocións e sentimentos. Ademais, en Euskal Herria hai moitísimos materiais e posibilidades, lembra Martínez (como a película Coco ou o libro Noite Negra de Edurne Mitxeo).

"Vasche a morrer?"

"Preguntoume o neno se vou morrer? Pois non lle vou a mentir, si, diríalle que algunha vez vou morrer, pero espero que sexa o máis tarde posible e que o mellor que poidamos facer é aproveitar o momento. O ideal é responder de forma breve e transparente ás preguntas que fan, porque ás veces os adultos complicámonos nós mesmos nas respostas, polos nosos medos e tabús. Ademais, non imos ter resposta a todas as preguntas, porque a miúdo cada un ten que construír a súa propia resposta, por exemplo, cando nos preguntan que hai despois de morrer; uns pensan unha cousa e outros pensan outra. O que hai que evitar son os eufemismos. Dicir ‘foise a durmir de sempre’ pode levar ao neno a non querer durmir, temendo que non volva, mentres que dicir ‘foi a unha longa viaxe’ pode traer unha enorme sensación de abandono…”. Así nolo explicou Naroa Martínez nunha entrevista sobre a morte.

O medo é algo universal, tamén está ligado ao instinto de supervivencia, e aos adultos correspóndenos ensinar aos nenos como deben xestionalos. Din os expertos: falar do que ten medo é fundamental, é peor levalo en silencio, ridículizar os medos e quitar importancia á actitude do neno ante ese medo non é o camiño, escoitar, comprender, empatizar e non xulgar, compartir emocións e sentimentos, e acompañar para superar uns medos e aprender a convivir con outros.

Tamén neste caso, a clave está en facer fronte ao tabú da morte, expor emocións e acompañar. Si falamos con naturalidade da morte, "cando se produce unha morte próxima, tanto o neno como nós estaremos máis preparados para afrontala, a existencia de alfabetizados na morte proporcionaranos ferramentas para predicir os duelos que virán e mitigar o proceso, polo menos en teoría, porque o descoñecido xera máis medo". Si traballamos o tema previamente, por exemplo, o neno saberá que "ademais de estar triste, tamén pode sentirse enfadado". "Que o mozo non poida saír nada en ningún espazo, iso debería preocuparnos", advertiunos Naroa Martínez.