Pitillasko urmaeleko behatokian, ingurumen teknikariak “itxoin pixka bat”, esan digu. Hortik gutxira gelatxotik irten da, plastikozko zorro batean bilduta zerbait dakarrela: “Ikusten? Hau hontz zuriak ahotik botatako bolatxoa da, goizero topatzen ditugu eraikinaren atarian”. Egagropila deitzen zaien bolatxo horiek altxorra dira ornitologoentzat, haien bidez dakitelako hegaztiak zer irentsi duen. Digeritu ezin izan dituen iletxoen artean, satitsu eta saguen hezur txikiak ikus daitezke. Hontz zuria kapaz da gau bakarrean horrelako lauzbabost karraskari oso-osorik sartzeko zintzurrean barrena, inongo gupidarik gabe. Mila baino gehiago urtean.

Urmaelaren inguruan hontz zuria egotea seinale ona da, gaueko hegazti espezie hori gero eta urriagoa baita landa guneko parajeotan. Habia egiteko erabiltzen dituzten korta zaharretako zuloak estali dizkiegu, edo horien ordez pabilioi industrialak eraiki; nekazaritza intentsiboarekin pozoitu ditugu bazterrak, eta eskastu bere harrapakinak. Aranzadiko Nerea Pagaldaik, duela pare bat urte Bizi Baratzea sailean oso ondo azaldu zigun zein den ondorioa: “Janaririk ez bada, hontza zuririk ere ez”. 

Nafarroako Unibertsitateak, hegaztiaren gainbehera erakusten duen ikerlana argitaratu zuen 2021ean, Cárcarreko Rúben Hernández biologoaren eskutik. Hontz zuria jadanik ez dago duela 25 urte egoten zen tokietan, bere bizilekuak industrializatu egin dira, eta Nafarroako toki askotan egindako kontzentrazio partzelarioa da arazo nagusietako bat: “Ingurumenarentzat oso kaltegarria izan da, laborantza guneetan geratzen ziren biodibertsitate erreserba apurrak, alegia partzeletako mugak, suntsitu dituelako”, azaldu zuen Radio Euskadiko elkarrizketa batean egileak. Soroen arteko hesi berde eta baso horiek ehiza toki apartak ziren hontz zuriarentzat. 

Mila ehizakitik gora urtean, ez da gauerdiko ahuntzaren eztula. Horregatik esaten da soroetan triskantzak egiten dituzten mikro-ugaztunen izurriak saihesteko lagun paregabea dela hontz zuria. “Berez ez dira izurriak, aldian-aldian gertatzen diren populazio gailurrak baizik”, argitu digu Pitillasko teknikariak. Goraldi horien kontrol biologikoa egiten laguntzen zuen gure hegaztiak; baina plagizida natura hori gabe, masiboki fumigatzeari ekin diogu eta sorgin-gurpil bat sortu dugu. Hortaz, ez da arraroa orain bere falta sumatzea. 

Arazoari erremedioa eman nahian azken urteetan hontz zuriarentzako habiak jartzen hasi dira han eta hemen. Cascanten, esaterako, Muerdago natur elkarteak horretan dihardu 2023. urtetik hango nekazariekin elkarlanean, eta Azagran upategi handi baten mahastietan jarri berri dituzte, Nafarroako Unibertsitateak lagunduta. 

Euskal Herritik palestinara

Hontz zuria, hontza zuria, mozolo zuria, gabontza, gautxori zuria... Makina bat modutan deitu izan zaio hegazti espezie honi. Kuriositatea duenak Txoriak.eus atarian begira dezake, hor daude jasota guztiak. Euskarazko izenak zein izen zientifikoak (Tyto alba) agerian uzten duten moduan, gauaren erdian nabarmentzen den bere kolore zuriagatik dugu ezagun.
Gizakiagandik gertuan bizitzen ikasi duenez, haren inguruko esamesak ohikoak dira, tartean elizako lanparetako olioa edaten duela. Hori irakurri dugu Iñaki Sanz-Azkuek eta Eñaut Agirrek Urumea bailarako naturari eskainitako Gure faunari eta florari begira liburu zoragarrian, baita beste hau ere: “Luma bereziei esker, hotsik ez du ateratzen, eta sorpresaz harrapatzen ditu xagu gaixoak. Zast!”. 

Baina berezia den arren, hontz zuriak beste hontzakien (urubia, mozoloa, apo-hontza...) ezaugarri berdinak ditu: luma iletsu isilak, aurpegi borobila, buru teleskopikoa, begi handiak, belarri fina, gauerdian ohetik entzunda ere ezin konfunditu daitekeen ulua... “Hontz bat, hontza da. Ez dago zalantzarako tarterik”. Hori ez diogu guk, Desmond Morris zoologo britainiar ospetsu –eta sarritan eztabaidatuak– baizik. Berak idatzitako Owl liburuan –berriki gaztelaniaz berrargitaratua Búhos izenburupean– mundu osoko 198 hontz espezie zerrendatzeaz gain, hegazti horren erretratua egiten du, historian zehar kulturalki eta sinbolikoki izan duen eragina aztertzeko.

Morrisen esanetan, hontza animalia kontraesankorra da oso. Grezia klasikoan Atenea jainkosari loturiko hegazti jakintsutzat hartzen zen. Baina gero, sorginkeria, banpirismoa eta bestelako sineskeria ilunagoekin nahasi zuten kondairek, ez fidatzekotzat hartua: “Hontzari ez beha lumara”, dio esamoldeak. Ze kulpa dauka gauez eta isilpean bizitzen ikasi badu? Mendetan zehar jazarri izan da geroztik –nahiz eta baserritarrek beti izan duten estimuan ganbaratan–, eta hori gutxi balitz, gizakiek bakarrik ez, beste txoriek ere bat eginda taldean erasotzen dute hontza, egunez ikusiz gero: “Hontza txorien ihesi”.

Hontz zuriak ez du patu desberdina izan, baina orain berarekin berradiskidetu beharko dugu, ekosistemak onbideratu nahi baditugu. Euskal Herrian ez ezik, munduko beste bazter askotan ari dira beretzako habiak jartzen, baita toki gatazkatsu eta zailenetan ere. Txipren, adibidez, greziar eta turkiarren artean irla banatzen duen desmilitarizaturiko eremuan jarri dituzte. 

Handik ez oso urrun, Ekialde Hurbilean, hontz zuriaren ikerkuntzan munduko aditu nabarmenena den Alexandre Roulin biologo suitzarrak, “palestinarren eta israeldarren arteko elkarrizketa” sustatzeko proiektua jarri zuen martxan duela urte batzuk, hegazti horrentzako habiak bi herrialdeen arteko mugan paratuta, batetik bestera ibiltzen zelako ehizan. Baina Gazako genozidioa hasi zenez geroztik pikutara joan da dena, “konturatu naiz gauzek azkar kolapsatu dezaketela denbora gutxian”, esan dio etsituta Este País aldizkari mexikarrari.    

Aurten, Atenasen, hontz zuriaren inguruko nazioarteko biltzarra egin dute, eta parte hartu duten herrialdeen artean Israel dago. Hango gobernuak propaganda gisa erabiltzen jarraitzen du hegaztiaren berreskurapena bere burua zuritzeko, gazatarrak bonbardatzen jarraitzen duen bitartean, gauez eta egunez.