Indarkeriaren gailurra duela 6.400 urte
Nature aldizkarian argitaratu berri duten lan batean, duela 14.000 eta 2.400 urte arteko 3.500 indibiduoren hezurrak aztertu dituzte, indarkeria seinaleen bila, egitura politikoen garapenak gizakien arteko indarkerian nolako eragina izan zuen aztertzeko.
Ekialde Hurbila, duela 6.400 urte. Ohi baino klima lehorragoak urbanizazio prozesua bultzatu zuen. Biztanle asko landa guneetatik Kobre Aroko herrixketara joan zen, eta eliteen arteko gatazkak areagotu ziren baliabide urriak lortzeko. Garai hartan lehen estatuak sortu ziren; oraindik ez zuten indarrik biztanleen arteko gatazkak kudeatzeko, eta gainera taldeen arteko gatazka zabalagoak ugaltzen hasi ziren. Hala, garai horretan indarkeriazko heriotza kopururik handiena iritsi zen.
Joerg Baten, Giacomo Benati eta Arkadiusz Sołtysiak ikerlariek Nature aldizkarian argitaratu berri duten lanaren ondorioetako bat da hori. Duela 14.000 eta 2.400 urte arteko 3.500 indibiduoren hezurrak aztertu dituzte, indarkeria seinaleen bila, egitura politikoen garapenak gizakien arteko indarkerian nolako eragina izan zuen aztertzeko.
Duela 14.000 urte komunitate ehiztari-biltzaileetan indarkeria maila nahiko apala zen, ziurrenik populazioa txikia zelako eta barreiatua zegoelako eta gatazkak saihestea errazagoa zelako. Neolitoan biztanle-dentsitatea txikia zen oraindik, baina, ikusi bezala, duela 6.400 urte etorri zen aldaketa. Estatu antolakuntzaren lehen urratsekin batera, ikerlanak hartzen dituen 12.000 urteko tarteko indarkeria mailarik handiena iritsi zen.
Estatuek antolakuntza hobetu zuten, zergen bidez baliabideak lortu zituzten eta indarkeria soziala errazago kontrolatzeko gai izan ziren, biztanleak hobeto asebeteta. Kontrol militarrak lagundu zuen horretan, baina baita kooperazioa bultzatzeak ere
Baina handik aurrera, hurrengoa 1.500 urtetan, heriotza biolentoen kopuruak behera egin zuen. Estatuek antolakuntza hobetu zuten, zergen bidez baliabideak lortu zituzten eta indarkeria soziala errazago kontrolatzeko gai izan ziren, biztanleak hobeto asebeteta. Kontrol militarrak lagundu zuen horretan, baina baita kooperazioa bultzatzeak ere. Ekitaldi erlijiosoen, tenpluen eraikuntzaren eta beste ekintza batzuen bidez, pertenentzia sentimendua areagotzea eta gatazkak gutxitzea lortu zuten. Ogia eta zirkua, esango zioten geroago erromatarrek.
Indarkeriak berriro egin zuen gora duela 3.500 urte, Burdin Arorako trantsizioan. Hiru mendez luzatu zen lehorteak migrazioak eta baliabideen urritasuna ekarri zuten, hau da, indarkeriarako bazka. Eta, gainera, superpotentzia militarrak sortzen hasi ziren, hala nola Asiriar Inperioa, kanpaina militar bortitzak eta deportazio masiboak eragin zituztenak.
Ikerlanak garbi uzten du giza izaerak kooperaziorako nahiz indarkeriarako joera berezkoak dituela eta, hainbat elementu gorabehera, bata ala bestea nagusitzen direla. Giacomo Benati historialariaren hitzetan, “orain badakigu antolakuntza instituzionalak eta sistema arautuek gatazka kudeatzen eta indarkeria gutxitzen laguntzen dutela, eta klima aldaketak nahiz urbanizatze prozesuek, aldiz, indarkeria areagotzea ekar dezaketela”. Eta ikerketak duela milaka urte gertatutakoak aztertzen baditu ere, indarkeria bultzatzen duten bi osagai horiek indar betean daude gaur egun.
Mainz (Alemania), 1454. Johannes Gutenbergek eskala handian inprimatutako lehen liburua argitaratu zuen, Berrogeita bi lerroko Biblia izenez ezagutzen dena. Gutenbergek ez zuen inprenta asmatu; dakigula, Txinan, 1040an, Bi Shengek asmatu zuen inprimatzeko lehen makina... [+]
1991n Alpeetako glaziar batean aurkitu zutenetik, hotzak hain ondo kontserbatutako Ötziren gorpuzkinak informazio iturri oparoa izan dira. Berriki Communications Biology aldizkarian aditzera eman dutenez, momia naturalaren kaxa torazikoa digitalki berregin dute, eta Homo... [+]
Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]
Cervera de la Marenda (Ipar Katalunia), 1906. Herriko emakume garraiatzaileak lan baldintza eskasen aurka altxa ziren. Espainiako eta Frantziako estatuetako trenbideen zabalera desberdinak eraginda, garraiatzaileek Mediterraneoko kostaldetik zetozen zitrikoak tren batzuetatik... [+]
Neumark-Nord (Alemania) aztarnategian 50 metro koadroko gune berezia topatu dute adituek, Science Advances aldizkarian adierazi dutenez. Bertan, neandertalek ehizatutako ugaztun handien hezurrak apurtzen zituzten –172 zaldi, orein eta bobidoren hezurrak topatu... [+]
541. urtean izurriak Bizantziar Inperioa astindu zuen. Historian erregistratutako lehen pandemiatzat jotzen da, eta luzaroan historialariek uste izan dute Afrikako ipar-mendebaldean izan zuela jatorria.
Baina berriki The Journal of Interdisciplinary History aldizkarian... [+]
Anstey (Ingalaterra), 1779. Leicesterren kanpoaldeko herriko ehungintza fabrika batean, ugazabak Ned Ludd izeneko aprendizari errieta eta jipoia eman zizkion, ehungailua gaizki erabiltzen ari omen zelako. Haserre, Luddek mailu bat hartu eta bi makina hondatu... [+]
Kurdistanen, Burdin Aroko Kani Koter hilerriaren indusketa lanetan, nazioarteko arkeologo talde batek, beste hainbat objekturen artean, duela 4.700 urteko zeramikazko ontzi bat aurkitu berri du, barruan substantzia beltz bat zuena.
Sustantzia horri kohl deritzo... [+]
Guangzhou (Txina) 1925eko ekainaren 23a. 100.000 herritar inguru bildu ziren atzerriko potentzia inperialisten aurkako martxan. Maiatzaren 30ean britainiarrek hainbat manifestari hil zituzten Shangaiko protestaldi batean. Hildakoekiko elkartasunez Guangzhouko langileek greba... [+]
Donostia, 1960. Fermin Leizaola 16 urteko gazteak San Telmo Museoan zegoen Aranzadi Zientzia Elkarteko idazkaritzara jo zuen, bertako Espeleologia Sailean aritzeko prest.
Ez zen San Telmora egiten zuen lehen bisita izan; 1975eko ekainean Zeruko Argia-rekin... [+]
Ascension uhartea, 1725eko maiatzaren 5a. “Holandar ontziteriako komandantearen eta kapitainen aginduz, ni, Leendert Hasenbosch, uharte bakartu honetan lehorreratu naute, nire zorigaitzerako”.
Herbeheretar marinela, 1695ean Hagan jaioa, Ekialdeko... [+]
Qumrameko biribilkiek eta Itsaso Hileko Eskuizbribuek (K.a. III-K.o. I) judaismoaren eta kristautasunaren garapenari buruzko informazio eta interpretazio asko eragin ditu aurkitu zituztenetik. Berriki AA erabiltzen duen Enoch datazio sistemaren bidez, izkribu zaharrenak uste... [+]
Segovia (Espainia), duela 43.000 urte inguru. Neandertal batek hatza pigmentu gorritan busti eta puntu bat margotu zuen 25 cm inguruko harri baten erdian. Harria 2022an aurkitu zuten arkeologoek San Lazaro leizean, eta, analisi multiespektral xehea egin ondoren, puntu gorri... [+]
Austraiko Wels hirian, erromatar garaiko Ovilava kolonian, mila metro koadrotik gorako villa aberatsa industen hasi ziren 2023an, eta, berriki, K.o. II. mendeko hiru mosaiko aurkitu dituzte. Arduradunen esanetan, aurkikuntza horretan "bat egiten dute kalitate artistikoak,... [+]
Canfranc (Huesca, Espainia), 1940ko ekaina. Charles De Gaulle jenerala buru zuen Londresko Frantzia Askearen gobernuak erabaki baten berri eman zion Albert Le Lay Canfranceko nazioarteko tren geltokiko Frantziako aduanako arduradunari: bere postuan geratu behar zuen. Ez zirudien... [+]