Astebete pasata, txapeldunago sentitzen zara?
Bai, sinesten hasi naiz. Lehen hodeietan nengoen, galduago, baina uste dut asimilatu dudala. Zoritxarrez, batzuetan, gure burua kanpo begiradatik ikusten dugunean ohartzen gara gauzekin. Uste dut, oihartzuna ikusita, edo feedbacka jaso dudanean, nolabait autorizatu dudala nire burua, eta pentsatu dut: “Bueno, irabazi dut; ez naiz inor baino gehiago, baina ez naiz inor baino gutxiago ere”.

Eta bertsolariago?
Lehenago ere sentitzen nintzen, baina egia da azken bi urteetan lan handia egin dudala. Horretan eragin handia izan du, batetik, Ahalduntze Bertso Eskolak, eta bestetik, nire inguruko bertso eskolak, Iruñerrikoak. Onartu diot nire buruari: “Bertsolaria naiz”. Agian tristea da txapel bat jaso behar izatea zure buruari hori frogatzeko, baina uste dut bestela ere sentitzen nintzela bertsolari: txapelketan gustura gelditu naiz, eta final txarra eginda ere sentituko nintzateke. Bidearekin kontent nago; sortzaile sentitu naiz txapelketan.

Ia 20 urte behar izan dituzu honetarako.
Bai. 12 urterekin hasi nintzen, baina hasieran oso jolas modura. Bertsolaria arketipo bat izan da, inguru linguistiko zehatz batekoa, forma, gorputz, eta pentsaera batekoa. Guk eredu bat jaso genuen, eta kostatu zait nire burua hor kokatzea, ez dut topatu eredu askorik; azken urteetan, askoz gehiago. Eta gustatu izan zaizkidan bertsokera hurbilago asko ere bai. Iruditzen zait bertsoa, historikoki, oso lotuta egon dela egia borobilekin, edo arrazoiketa kategorikoekin. Aldaketa handia egon da: azken Txapelketa Nagusian, adibidez, ikusi zen pertsonaia kontraesankorragoak bilatzen zirela. Gaietan ere gauzak ez dira a edo b, zuri-beltzek toki gehiago daukate. Eta uste dut hori ikusi ahala nik ere balioetsi dudala nire burua. Zorionez, gaur egun badira bertsolari izateko mila modu. Gurea ere beste edozein bezain legitimo da.

Zergatik ez zenuen zure inguruan halakorik topatzen?
Batetik, pentsa: txapelketan 30 bat bertsolari bagara, emakumeak zazpi izan gara. Bestetik, Nafarroan, finalean kantatzen zutenak, oso lotuta egon dira inguru oso-oso euskaldunekin. Ni ez nintzen bertakoa sentitzen, nahiz eta euskalduna izan. Ez nituen antzeko pertsonak ikusten; lagun minak bai, baina horiek ez dira iritsi finalera, ez dira fokupean egon. Nire inguruan Sarai Robles edo Irati Majuelo bezalakoak izateak frogatu dit gu ere bagarela batzuk, eta posible zela. Lotuta dago bizilekuarekin, generoarekin, eta baita estiloarekin ere. Guri kostatu zaigu, zeren eta bertsoa ez da bakarrik kantatzen duzun bitartean gertatzen den hori, bertsoa da oholtzara igo aurretik dauden elkarrizketak, eta jaitsi ostean sortzen diren harremanak. Ekosistema horretan kokatzea kostatu zait. Ez dut hau inongo biktimismotik esan nahi: ez naiz inoiz kanpo sentitu, bertsokide bikainak ditut, eta oso zaindua eta maitatua sentitu izan naiz. Baina falta izan zaizkit antzekotzat neuzkanak.

Gorputzak zer eragin du horretan?
Askotan. Bi gauza guztiz dikotomiko eta kontrajarri balira bezala kokatu ditugu arrazoia eta gorputza. Eta bai, bertsotan ari zarenean ariketa intelektual bat egiten ari zara, baina hor pertsona ere bazara: egon zaitezke urduri, triste, kontent... Psikologikoki lan handia da, espazio publikoa okupatzen duzunean ikusgai jartzen zarelako. Eta esposizio horretara, segun eta nor zaren, ez zara berdin iristen: ez da gauza bera zis gizonezko heterosexual aberatsa izatea, edota beste mila kategoria gorpuztea.  

Ahots mota bat ere lotu izan zaio bertsolariaren arketipoari. Ahots sendoa, indartsua, urratu gabea. Nola bizi izan duzu zuk hori?
Ni ez naiz bereziki belarri ona daukan pertsona, ez naiz bereziki ona intonatzen, ez ditut doinuak segituan harrapatzen. Ahots ona baduzu, presentzia ere aintzat hartzen da. Baina zer da ahots ona izatea? Zeinenak balioesten dira? Niri, pertsonalki, kostatu zait, eta garai batean izan dut konplexu gehiago. Baina landu dut, eta egin dut ahalduntze ariketa bat. Komunikazio ekintza bat den heinean, ahotsa oso inportantea da, baina ahots bat baino gehiago ere izan daitezke baliagarri. Hor nire burua autorizatu dut. Bestalde, lan egiten dut: pasatzen zait bertso eskolan, doinu berriekin; onartzen dut egunean bertan ez dudala doinu hori menperatuko, baina pasako dudala astebete entzuten. Ez dut etsitzen. Ahotsarena oso lotuta dago autopertzepzioarekin eta segurtasunarekin ere: geroz eta urduriago, orduan eta itxiago zintzurra, orduan eta gehiago nabaritzen da segurtasun falta. Batzuetan ez da hainbeste ze ahots duzun, baizik eta horrekiko zein kokapen hartzen duzun.

Aurreko hiru txapelketetan, finalaren ataritan gelditu zinen. Izan zenuen txapelketaren bidean amore emateko tentaldirik?
Bertsotan oso ongi pasatzen dut, nire zaletasun handiena da. Txapelketetan ez dut emaitza brillanterik lortu, baina bertsoak eman dizkit bizitzako lagun onenetako batzuk, sozializazio espazio handiak, hausnarketa pila bat, lana… Beste mila tokitatik asebete nau. Aurreko txapelketan somatzen nuen bertso maila onean nengoela, agian urduriago, baina banuen nahia zerbait aldatzeko. Eta amaitu zenean neke handia etorri zitzaidan. Iruditzen zait bertsoa sobera alderatzen dela kirolarekin: ematen du une zehatz batzuetan, batez ere gaztaroan, kolpeak eman behar dituzula, eta ematen ez badituzu, pasatzen zaizula trena. Nik ez dut horretan sinesten. Uste dut bakoitza iristen garela iristen garen tokira ahal dugunean, edo lan egin dugunean. Oso kontent nago heldu naizen tokira orain heldu izanaz, iruditzen zait zentratua nagoela, bertsotarako gogotsu. Beti da sorkuntzarako momentua, edozein pertsonak bizitzaren edozein momentutan sortzen ahal du, eta beti izanen da interesgarria. Hori pentsatzen dut %200ean. Eta uste dut hori sinetsita norbera ere asko indartzen dela.

Zein izan da zure motibazioa bertsolaritzaren bidean aurrera egiteko?  
Uste dut aurrera segitzeko arrazoia izan dela sorkuntza taldean egin dugula. Bertsolaritza, niretzat, sorkuntza kolektibotasunetik eta horizontaltasunetik ulertzea da, jakinda edozeinek ematen ahal dizula zerbait. Batera sortze hori magikoa iruditzen zait. Eta pertsonalki, bertsoa da nire abstrakzio momenturik handiena. Bertsotan ari zarenean, zure problema, nahi eta desiorik handiena hor gertatzen da. Asko gozatzen dut egote hori, nire problemarik handiena –itz amaitzen diren hitzak aurkitzea izatea. Horrek beste guztitik abstraitzen nau, lur hartzen laguntzen dit. Beste jende batek egingo du mindfulness edo yoga. Niri horrek antsietatea ematen dit. Bertsolaritzak, aldiz, unean unekoa bizitzen laguntzen dit.

Ataritan gelditutako hiru final horietan, hain justu, ez zen emakumerik izan. Sentitu izan duzu zure burua ordezkatzeaz gain, emakumeak ere ordezkatu behar izatearen pisurik?  
Ez, nik hori ez dut kontuan hartu izan. Jende askok esan dit: “Ze ongi, emakume bat finalean. Eta nik esaten dut: “Bai, eta zazpi gizon”. Eta zazpi gizon horiei ez zaie nabarmentzen gizonak direla. Noski, ulertzen dut gutxi garela, zerbait egin behar dela gehiago izan gaitezen eta ahalik eta aniztasun handiena egon dadin, baina presio hori ez dut nire gain hartu. Bestela, sortzaile bezala, egiten dudanak baino gehiago markatuko ninduke etiketa horrek, ezingo nuke aske sortu. Gainera, ez da hainbeste emakumeak falta direla, baizik eta zergatik garen txapelketan %20, zergatik dauden gizonez bakarrik osatutako bertso eskolak, zer gertatzen den bertso sisteman hori guztia gertatzeko. Finalean bat egonda ez da deus aldatzen, erroko aldaketa bat behar da.

Eta plazan, sentitu izan duzu inoiz kuota betetzen ari zinela?
Gauza gehiagorekin ere bai: nafarraren kuota bete dut, emakumearena... Konplikatua da, saioetan aniztasuna islatu dadin nahi dugulako, baina aldi berean ez dugulako kuota bat izan nahi. Baina ulertzen dut beste batzuk ere deitzen dituztela gazteak direlako, edo, kantatu dutelako, demagun, euskararen inguruan, eta orduan deitzen dituzte euskararen inguruko ekitaldi baterako. Bertsolaria etiketa batzuekin markatzen da, eta antolatzaileek etiketa horiekin funtzionatzen dute. Nahiago nuke sortzaile bezala deitua izan, baina munduak ez du agian horrela funtzionatzen. Ezin duguna egin da beti kuota batengatik deitzen gaituztela pentsatu: zu zarelako ere deitzen zaituzte. Hori ezin da izan bizkarrean hartzen dugun zama bat.

Txapelak aska zaitzake etiketa horietatik? Edo beste bat ezarri?
Nik ez nuke nahi txapela pisu bat izatea. Batzuk galdetu didate sentitzen ote dudan “txapeldunaren ardura”. Ni ez naiz oso interpelatua sentitzen halakoekin. Bakoitzak erabaki behar du bere bidea, ez dago txapeldun izateko formarik. Zer da txapeldun izatea? Bertsokerak daude, bertsolariak, plazak, tokiak… Ez dakit txapelak askatuko nauen etiketetatik. Etiketa bat gehiago da: “Txapelduna”. Nahiko nuke etiketa horiek guztietatik kanpo taldean aritu, taldekideekin batera gauzak birpentsatu, eta nire buruarekin bide bat egin. Hobetzeko asko daukat.

Nolakoa da zure bertsokera? Gaien atzeko gaiei begiratzen diezula aipatu izan duzu…
Nik ez dakit bertsokera zehatz bat daukadan. Baina egia da gauza oso kategoriko, borobil eta erredundanteak ez zaizkidala interesatzen, halako bukaera potoloei ihes egiten saiatzen naiz. Horrek ez du esan nahi momentuan ez dudanik potolokeria bat botatzen. Baina, gaia entzun, eta bertsoa ahalik eta errealena izan dadin saiatzen naiz. Uste dut heroitasunak gehiago konektatzen zuela garai batean, baina, puntu batean, populista egiten zait. Sortzaile bezala, interesgarria egiten zait gauza bat entzun eta hori kontraesanetara nola eraman daitekeen pentsatzea. Behar denean sartu ur handitan, baina ez bada behar, ez egin debaldeko dramarik.   

Zure jardunean nabari da diskurtso politiko bat eransteko asmoa ere.
Ez da bila noala ere. Baina denak du atzean konstrukto politiko bat. Bertsotan teknikak ez nau hainbeste harritzen. Gustatzen zait, baina askoz gehiago iristen zait mezua. Nik, azken urteetan, lanketa handia egin dut teknikan, baina batez ere teknika izan dadin erreminta bat, mezua heldu dadin.

Ertzak eta bazterrak aipatu zenituen zure azken agurrean. Zu ertza zara?
Ni pribilegiatua naiz gauza askotan, eta oso kontzientea. Botereak, batzuetan kokatzen gaitu periferian, eta beste batzuetan hegemonian. Kontziente izan behar gara nondik kantatzen dugun, zeri eta zein helbururekin, eta nondik erabiltzen dugun boterea edo zapalketa. Beraz, ertza naizenik ez nuke esango. Esango nuke kokatzen naizela bertsotan ikusaraziak izan ez diren kategoria batzuetan, baina ez naiz, inondik inora, bazterreko sentitzen. Agurra aprobetxatu nahi nuen normalean bistaratzen ez diren gauza batzuk bistaratzeko, izan LGTBIQ+ mugimendua, edo erdaldunen seme-alabak. Baina kontziente izanda pribilegioak ere pila bat dauzkagula: hor gauden gehienok kapital kultural jakin bateko pertsonak gara, ikasketadunak, zuriak, paperak dauzkagunak.

Aurreko batean Ane Labakak Berria-n argitaratutako Beltzak artikulua aipatu zenidan, oholtzan ez dauden gorputz eta identitateen ahoetatik kantatzeari buruzkoa.
Iruditzen zait hau dela bertsolaritzak egun daukan eztabaida handienetako bat: zeri kantatu, eta nondik. Xilabako finalaren ostean asko komentatu zen: hiru pertsonek hartu zuten migranteen papera, eta bik transexualarena. Bertsotan pertsona arrazializatuak ez badaude, zilegi da guk haien ahoetatik kanta dezagun? Baina noski, zilegi da gasolindegiko emakume prekario adindun baten ahotik kantatzea? Non dago fikzioaren muga? Ze fikzio gorpuztu dezakegu, eta zer helbururekin? Efektistak izan nahi dugu, eta orduan geroz eta pertsonaia zapalduagoa hartu? Temazo bat da, eta zalantza handiak eragiten dizkit.

Iruñea ertza da?
Ez. Iruditzen zait toki euskaldunagoetan bizi diren euskaldunek exotizatzen gaituztela, baina niretzako toki guztiz bizigarria da, eta euskaldunok normaltasun osoz bizi gara Iruñerrian. Legeek ukatzen digute tokia, eskubideak ukatzen dizkigute, hori zalantzarik gabe. Baina ertza, normalean, hegemoniak kokatzen du. Gu ez gara inorentzako anekdota bat, edo aitakeriaz tratatu beharreko euskaldunak. Gu euskaraz bizi gara normaltasun osoz, hautu politiko kontziente bat eginda, eta erresistentzian, zapaldu nahi gaituzten hizkuntza murrizketa batzuen aurrean. Baina inondik inora ez da ertza.

“Ongi egiten duzu euskaraz Iruñekoa izateko”.
Hori ere askotan aipatu izan didate bertsotan. Eta esaten dudanean Iruñekoa naizela, arbaso bila hasten dira. Nik familia osoa dut erdalduna, anai-arrebak kenduta. Uste dut euskaldunberri-euskaldunzahar eskema horrek ez diola erantzuten gaur egungo euskaldunon errealitateari. Gaur egun euskaldunok mila eratakoak gara, eta uste dut badela garaia hori birpentsatzeko, bestela eskema zaharkitu batean ari gara, eta karikaturizatu besterik ez dugu egiten.

Erdaldunon seme-alabak aipatuta, transmisio mota berezi bati egin zenion erreferentzia. Izatez haiena ez zena, edo ez zutena, eman digute guraso askok.
Bai, eta askok, jakinda badela norberak bere garaian jaso ezin izan zuen zerbait: “Niri ukatutako zerbait da zuri transmititu nahi dizudana”. Eta hori dena oso forma politizatuan, jakinda euskarak zer egoera bizi duen Nafarroan, eta ez dela kasualitatea erabilera galtzen joan izana. Hemen lan handia egin da hurrengo belaunaldiak euskalduntzeko, eta helduek beraiek haien burua euskalduntzeko, alfabetatzeko. Batzuek esaten didate: “Zu zara erdaldunen alaba eta…”. Ez, ni eta nire lagun guztiak. Ez da gauza batere arraroa.

Bertso irakasle gisara zabiltza. Bertsozale Elkartean askotan aipatzen da bertsoa ez dela helmuga bat bere baitan, euskararentzako bide ere izaten ahal dela. Zuk hori ikusten duzu?
Bai. Uste dut bertsolaritzak Euskal Herriaren eta euskararen inguruko kontzientziazio maila bat ematen dizula, niri, pertsonalki, beste ezerk eman ez didana. Herri kontzientzia izateko bide handi bat izan da, eta ez hori bakarrik: euskalkiak, hitzak, esamoldeak, herriak ezagutzeko bidea ere izan da. Niri ez zait arrotza egiten Euskal Herriko herrietara joatea, muga ez dut muga sentitzen. Niri ez dit nagikeriarik ematen kotxea hartu eta ez dakit nora joateak, sentitzen dut etxean egongo naizela Euskal Herrian banago. Eta uste dut horren kontzientzia bertsoak eman didala.