New York, 1913ko abenduaren 21a. Arthur Wynne izeneko kazetari ingelesak Word-cross izeneko joko berria argitaratu zuen New York World egunkarian. Wynnek berak aitortu zuenez, aitonak txikitan erakutsitako “lauki magikoak” izeneko jokoan oinarritu zen denbora-pasa berria asmatzeko. Gainera, lehenago ere antzeko jokoak argitaratu ziren. St. Nicholas haurrentzako aldizkariak hitzak laukietan idazteko jokoak argitaratu zituen 1873an. Eta 1890ean, Il Secolo Illustrato della Domenica aldizkariarentzat Giusseppe Airoldik Per Passare il Tempo jokoa prestatu zuen: lehenengoz, hitz-jokoak definizio bertikalak eta horizontalak elkarrekin gurutzatzen zituen. Baina joko sinple eta mugatua zen, lau hitz bertikal zituen eta beste lau horizontal, eta jakina, hitz guztiak luzera berekoak ziren, lau letrakoak.
Wynnek, 1913ko Santo Tomas egunean, jokoaren arrakastan funtsezko eragina izango zuen elementua erantsi zuen: hitzak bereizten zituzten hutsuneak. Lauki hutsei esker edozein luzerako hitzak sar zitezkeen, eta jokoa nahi adina zabaldu.
Baita ederki zabaldu ere. New York World Wynnen hitz gurutzatuak astero argitaratzen hasi zen, eta beste egunkari batzuek bide hari heldu zioten urte gutxian. Boston Globe, esaterako, 1917an hasi zen irakurleei hitz gurutzatuak eskaintzen. Baina fenomenoak 1920ko hamarkadan egin zuen eztanda. 1921ean New Yorkeko Liburutegi Publikoko arduradunak kexu ziren “hitz gurutzatuen eroaldiak liburutegiak jo” zituelako. Haien esanetan, moda berriaren zaleek liburutegiko hiztegi eta entziklopediak monopolizatu eta liburuen “egiazko” erabiltzaileak uxatzen zituzten.
1924an Simon and Schuster argitaletxeak lehen hitz gurutzatu liburua argitaratu zuen. Sukarra areagotu egin zen. Paradoxikoki, gaur egun hitz gurutzatuengatik ospetsua den The New York Times jokoaren aurkako gurutzadaren lehen lerroan zegoen. 1924an bertan, jarduerak “garapen mentalean inolako eraginik ez” zuela zioen egunkariak. Hurrengo urtean zera adierazi zuen: “Zorionez, hitz gurutzatuak onuragarriak ala kaltegarriak direneko galderak ez du erantzunik behar. Eroaldia azkar itzaltzen ari da, eta hilabete gutxian erabat ahaztuta egongo da”. Hilabete gutxi horiek joan ziren, baita urteak ere, eta 1929an moda erabat desagertu zela argitaratu arren, Wynneren jokoak aurrera egin zuen. The New York Timesen setakeriak 1942ra arte iraun zuen. Orduan hasi ziren oraindik munduko hitz gurutzatu prestigiodunenetakoak –eta zailenetakoak– direnak argitaratzen.
Ordurako Robert Stilgenbauer hasia zen inoizko hitz gurutzatu zabalenak prestatzen. Hamar urteko lana 1949an argitaratu zuen, eta 125.000 kopia saldu zituen. 3.185 definizio bertikal eta beste 3.149 horizontal ditu, eta gaur arte ez du inork osatu.
Informazio askea lantzen dugu ARGIAn, langileok gara proiektuaren jabeak eta gure informazioen atzean ez duzu sekula multinazionalik, bankurik edo alderdi politikorik topatuko. Gure ustez, burujabetza guztien oinarrian dago informazio burujabetza, ezagutzen dugunaren gainean pentsatzen eta erabakitzen dugu. Horregatik diogu kazetaritza independentea dela demokraziaren oinarrietako bat.
Aldizkaria paperean etxean edo e-postan PDFan jaso nahi duzu? Pozik hartuko zaitugu ARGIAko komunitatean. ARGIAkoa izateko, nahi eta ahal duzun ekarpena egin dezakezu, eta bueltan egoki ikusten duzuna eskatu. Indartu dezagun indartzen gaituena!
Asteburu honetan, Sorgin Ehizaren Historiari buruzko I. Topaketa Feminista egin dugu Iruñeko Katakraken. Zuek lerro hauek irakurtzen ari zaretelarik, topaketan parte hartu dugunok Zugarramurdiko eta Sarako leizeetan egonen gara, hango museoak sorginei buruz helarazten duen mezuaren inguruan hausnartzen eta sorginen iruditeriarekin egiten den komertzializazioa salatzen.
Aberdeen (Eskozia), 1837. Robert Davidson kimikariak lehen auto elektrikotzat jotzen dena asmatu zuen, lehenago egin ziren saiakerak gauzatuz: Ányos Jedlik hungariarrak, esaterako, motor elektriko bat osatu eta eskala txikiko auto bati jarri zion 1828an.
1873an Erneko kondeak Charles Boycott ingelesa Irlandako Achill uharteko lurren administratzaile izendatu zuen. Berehala haren menpeko nekazariek Boycotten tratu jasanezina salatu zuten eta errenta ordaintzeari utzi zioten.
Pasaiako segadaren 35. urteurrenean, estatu indarkeriak hildako hainbat pertsona oroituko dute. Larunbatean izango da ekitaldi nagusia, Azoka Plazan. Ostiralean, lore eskaintza egingo dute, monolitoan. Erakusketa ere zabaldu dute. Pasaiako segadan hildakoen senideak Nazio Batuetako erakundeetara jotzea aztertzen ari dira.
Posey konderria (Indiana, AEB), 1888. Edward Johnston Goodwin medikuak zirkuluaren koadratura aurkitu zuen. Bere ereduan, diametroaren eta zirkunferentziaren arteko kozientea bost laurden zati lau zen; alegia, beretzat pi zenbakia 3,2 zela. Eta kito.
1961etik 1971ra AEBek 67 milioi litro agente laranja bota zituzten Vietnamen 20.000 kilometro koadro baso eta 2.000 kilometro koadro labore lur suntsituz.
Dokumental honen bitartez Malerreka, Bertizarana, Basaburu Txikia eta Sunbillako sehaskan sartzera gonbidatzen gaituzte. XX. mandean bertako ohiturak, lanbideak, sinesmenak eta bizimodua nolakoak ziren kontatzen duten 56 lagun elkarrizketatu dituzte.
Sustatzailea: Malerrekako Mankomunitatea / Euskara zerbitzuak
Elkarrizketak: Maite Lakar
Off ahotsa: Iratxe Eizagirre
Gidoia, produkzioa, errealizazioa eta zuzendaritza: Labrit Multimedia
Gidoigintza laguntzaileak: Maite Lakar eta Iratxe... [+]
Amaia Herrero Oiarzabalek (Vigo, 1973) Gorlizko hamasei emakumeren adierazpenez osaturiko liburua argitaratu berri du. Euren bizitzan igarotako hainbat oroitzapen biltzen ditu liburuak; haurtzaroa, jaunartzea, familia, eskola, nerabezaroa eta ezkontza, besteak beste. Ingeles Filologia ikasi du Herrerok, eta emakume eta gizonen berdintasunaren gaineko masterra egin du EHUn. Liburuaz ez ezik, bertan ageri diren zenbait gai interesgarriz egin dugu berba beragaz.
Nafarroako Gobernuak Memoria Historikoaren Tokien Erregistroan inskribatu du. Nafarroako Memoria Historikoaren Tokiei buruzko 29/2018 Foru Legeak ezartzen duen prozedurari jarraikiz, Otsaportilloko lezea Nafarroako memoria historikoaren toki deklaratu zuen Nafarroako Gobernuak hilaren 1ean.
1543an Felipe II.a Espainiako Enperadorearen omenez inposatu zioten Filipinak izena uhartediari. 1521ean Magallanes eta Juan Sebastian Elkanoren espedizio militarrak hasi eta Zumarragako Lopez de Legazpi konskistatzaileak burutu zuen Espainiako Inperioaren morrontza Filipinetan, ia lau mendez uhartedia kolonia izatera zigortu zuena. Rodrigo Duterte presidente ultraeskuindarrak "zantzu kolonial hori ezabatzeko", Maharlika izena proposatu du herrialdearentzat, espainiarren etorreraren... [+]
