Sentencing Project elkarteak  udan publikatu duenez, AEBetan  presidente berria hautatu behar duten botoen artean populazioaren %2,5enak faltako dira. Zehazki 5,85 milioi iparramerikarrek galdua baitu eskubide hori edo espetxean dagoelako edo handik irten ondoren  felon (gaiztagin, delinkuente) direlakoen sailean katalogatuta egoteagatik.

Gaiztagin eskubide bako (felon disenfranchised) izate hori loturik dago AEBek azken urteotan lortu duten marka historiko batekin: mundu osoan ez da herrialderik AEBek adina preso daukanik.  100.000 biztanleko 753. Herrialde handien artean zilarrezko domina eskuratu du Errusiak 502rekin. Kubak 510 dauzka, dena esateko.

Gizarte ereduz yankien antza handiagoa duten estatu mendebaldarrei begiratuz gero, Espainiak 150  dauzka espetxean 100.000 herritarretatik, Frantziak 102, Belgikak 100, Alemaniak 83, Britainia Handiak 154, Italiak 109... Yankiek bizilagun dituzten kanadarrek 117.

Uneotan AEBetako presondegietan 2,2 milioi pertsona daude giltzapean. Baina ez da pentsatu behar beti horrela izan denik: ingelesezko Wikipediak badu grafiko beldurgarri bat United States incarceration rate sarreran, erakusten duena  azken 100 urteotako garapena, eta  bertan ikustekoa da nola duela 30 urte espetxeratuak ez zirela milioi erdira iristen. Hiru hamarkadaren buruan, orduko bakoitzeko bost dira.

Zer dela eta hainbeste preso? Yankien legeek delitu txikiak bestetan baino gogorrago zigortzen dituzte, Europan 6 hilabeteko espetxealdiz ordainduko litzatekeen droga afera bat han sarritan 6 urtez pagatzen da. Delitu handi bat hirutan eginez gero, 25 urtekoaz. Zenbait legek epaileei bidea ixten die bortxarik gabe egindako delituak arinago kastigatzeko tentalditik.

Drogaren kontrako gerra famatua da beste arrazoi funtsezkoa Sentencing Projectekoek beren gunean diotenez “Drogaren kontrako gerra deitu zaionak ekarri duen epai politikak eragin du drogen gaietan egindako delituengatiko espetxeratuen kopurua harrigarriki handitzea. (...)  Preso horietako gehienak ez dira pertsonai inportanteak droga trafikoan, gehienek ez zeukaten aurrekaririk delitu bortitzetan”. Datu hotzak bero mintzo dira: 1980an 41.000 preso drogen inguruko delituengatik; 2010ean 507.000.

XXI. mendea aurrera doala AEBetan jendeen artean arrazaren kolorearen arabera dauden diferentziak txit nabarmen ageri dira presondegietan ere. Gizartean minoria direnek espetxeetan gehiengoa daukate: %60 baino gehiago. Hogeita hamar-berrogei urte arteko 10 gizonezko beltzetatik bat gatibu da une honetan. Drogen kontrako gerrarekin zerikusia duten delituengatik itxian dauden hirutatik bat beltza den moduan.

Beti gizonezkoekin segituz –proportzioan emakumeak oso urri dira giltzapean– 100.000 gizonezko beltzen artean 3.059 daude preso,  latinoen artean 1.252, aldiz, 100.000 zuritatik 456.

Kalean bai baina boz barik

Richard Nixonek hasi eta gero Ronald Reaganek gogortutako war on drugs famatuak kriminalitatea gutxitu ez baina kondenatuen kopurua biderkatu duenean, protagonista berria agertu da jokoan: negozioa kartzela pribatuak eraiki eta kudeatzean daukaten konpainiak.

Dollars and Detainees (Dolarrak eta Atxilotuak) tituluz udan plazaratutako dosierrean Sentencing Project elkarteak azaldu ditu informazio esanguratsuak: “Presondegi pribatuen patronala den Corrections Corporation of Americak 2010ean 1.670 milioi dolar irabazi zituen, aurreko urtean baino 46 milioi gehiago. (...) 2001eko irailaren 11z geroztik modu esponentzialean handitu da etorkin presoen kopurua, eta hauetatik espetxe pribatuetan direnak ordukoen %206 dira”.

Krisi ekonomikoarekin, ordea, agintari batzuk hasi ei dira ohartzen  atxilotu kopurua jaitsi beharra dagoela, diru publikoa denetara ezin heldurik. Dirurik eza ez dabil urruti kriminalitatearen kontrako estrategiaz, droga batzuen despenalizazio proposamenez eta espetxe sistemaz ernetzen hasi den eztabaida giro berriarekin.

Ildo horretan aurrerapauso nabarmenik egin ez dadin, garbi esanda, preso kopurua murriztu ez dadin, presio egiten dute espetxe pribatuen sustatzaileek. Dirutzak gastatzen dituzte lobbygintzan eta Sentencing Projectek aipatu dossierrean salatu duenez, “beren irabazietatik milioika dolar bideratzen dituzte berriro sistema politikoaren zainetara, ziurtatu ahal izateko preso kopuru aski handi egoten jarraituko duela konpainien etekinak handitzeko”.

Gorago esan dugun arren gizonezkoen alboan urriak direla emakume atxilotuak, hauen ugaritzea ikaragarriagoa izan da: 1980an 13.000 baldin baziren, 2010ean 112.000 baino haboro. %861eko igoera! Sentencing Projecten hitzetan, “hainbeste emakume kartzelaratzeak ekarri du amarik gabe eta familiako loturarik gabe hazitako haurren kopuruaren handitzea”.

Azkenean, kaleko segurtasunaren eta kriminalitatearen eztabaida hankamotz planteatzen da AEBeko hauteskundeetan. Nor ausartu liteke mahai gainean aurkeztera bere herrialdea dela munduan preso gehien duena? Nola aurkeztu hauteskundetara esanez agian, edo seguru, hogeita hamar urteotako drogaren kontrako gerra hanka sartze historikoa izan dela?

Presoak asko izanik, ordea, askoz gehiago dira noizbait espetxetik pasea izateagatik boto eskubiderik gabe hauteskundeak pasatzen ikusiko dituztenak. Zehazki ia sei milioi, zehazki 5,85, populazioaren %2,5, felon disenfranchising etiketaz markatutakoak.

Gaiotaz informazio zehatza eskaintzen duen ProCon.org gunearen arabera, AEBetako estatuetatik bitan presoek atxikitzen dute bozkatzeko eskubidea; 13tan eskubidea berreskuratzen dute espetxetik irtetearekin; beste 23 gehiagotan ez dute eskubiderik irten eta askoz beranduago arte, kondizionalak eta bestelako baldintzak gaindituta; eta, azkenik, 12 estatutan bizi osorako galdu dezakete eskubidea espetxetik pasea izateagatik.

Boza ukatzen zaienen kopuruan ere aldatzen dira larruazalaren kolorearekin. Bataz beste estatubatuarren %2,5 baldin bada egoera horretan, afrikar amerikarren  %7,7daude zigorturik, hamahirutik bat. Preso beltz gehiago dagoelako eta beltzak okerren bizi diren estatuetan daudelako felony disenfranchisement lege gogorrenak.

AEBek ia denetan markatzen dute tendentzia munduan. Presoak biderkatzeko honetan ere bai?