Garai batean, “gezurrik esan al duzu inoiz?” galderarekin hasten ziren elkarrizketa asko. Gaur egun esanguratsuagoa da beste hau: egiarik esan duzu inoiz?

Ahalegindu naiz. Ni saiatzen naiz zintzoa izaten. Zintzoa, ez erlijioak inposatutako zentzuan; gezurrik ez esateaz ari naiz. Politikaren arloan, arlo publikoan nahita esaten da gezurra, gezurarren kontzientzia osoarekin. Eta batzuei igarri egiten zaie, oso nabarmena da gezurretan ari direla. Penalizatu egin behar litzateke politikari bat nahita gezurretan aritzea. Beste gauza bat da koiuntura politikoagatik edo komenigarritasun politikoagatik egia osoa ez esatea; sukaldeko lanak egitea. Baina gertatzen dena da ez dugula gezurra gaitzesten, eta alor publikoko jende askok edozer gauza egin eta esan dezakeela inork kontuak eskatzeko beldurrik gabe.

Gezurraren katamaloa... Zergatik mozorrotzen gara?

Esaterako, harremanei beldur handia diegulako. Umetan, Haur Eskolan eta Lehen Hezkuntzan asko lantzen dira harremanak, baina gerora ahaztu egiten ditugu. Gero dena profesionalizatzen dugu, baita harremanak ere. Dena ekoizpenera bideratzen dugu, eta pertsona errentagarriak izan behar dugu, etekina ematen dutenak. Eta harremanek ez dute etekinik ematen, antza. Orduan, katamaloa ezinbesteko bilakatzen zaigu, izua ematen digulako jendearen aurrean garen bezala agertzeak. Lehen aipatu dugun arlo politiko eta publikoan asko gertatzen da hori eta, gainera, ondo ikusia dago politiko batek publikoaren aurrean gauza bat esan arren, kameratik kanpo etsaia denarekin beste era batera jokatzea. Geure buruarekiko konfiantza gutxi dugulako ere janzten dugu katamaloa. Aurrean dugunarekin zintzo jokatu behar genuke, aurpegia agerian dugula. Eta askotan komenientziaz ere janzten eta eranzten dugu katamaloa. Interes emozionalak, interes ekonomikoak... interes mota asko daude, eta horien arabera jartzen edo kentzen dugu mozorroa. Oraindik ere, zoritxarrez, erlijioek, gure kasuan kristautasunak, balore batzuk ezartzen ditu eta balore horien artean faltsua izatea dago. Pulpitotik beste gauza bat esaten den arren, saritzen dena faltsua izatea da.

Egin duzu gogoetarik zure mozorroari buruz?

Jakina, bestela ez nukeen horri buruz idatziko. Horrelako gauzak idazterako, lehengo eta behin norbere buruari begiratu behar zaio, bestela manikeismoan eta paternalismoan erortzeko arriskua dago. Katamalo kontzeptu gisa egituratzen hasi aurretik neure buruaren azterketa sakona egin nuen, eta ikusi nuen nik ere askotan jantzi izan dudala, eta betiko kendu arte denbora asko igaroko dela, ez dakit egunen batean lortuko dudan. Publikoari begirako zerbait egiten denean norbere buruari begiratu behar zaio lehenengo, barrura begiratu behar da kanpora baino lehen. Oso erraza da benetan sentitzen ez duzunari buruz, benetan sinesten ez duzunari buruz hitz egitea. Oso erraza eta oso arriskutsua.

Jende askok Katamalo proiektuaren bidez ezagutu zaitu, baina zu aspalditik zabiltza letren munduan.

Gertatzen dena da, euskaldunok ez dugula egiten duguna ezagutzen. Kopuru handiez ari naiz. Literatur munduan batak bestea ezagutzen dugu, baina hori ez da euskaldungoa, euskaldungoa hori baino askoz gehiago da. Datuek diote 800.000 pertsona garela euskara ezagutzen dugunak, eta hortik 8.000 direla euskarazko kultur kontsumoa egiten dutenak. Baina 8.000 horietatik zenbatek kontsumitzen dute euskal literatura? Ezezagutza handia dago. Niri gertatzea normala izan daiteke, baina, esaterako, Jose Luis Otamendi, edo Juanra Madariaga... oraintxe boteprontoan etorri zaizkidanak... 20 urte daramatzate idazten, eta 20 urteren buruan euren herriko 16-17 urtekoek gazteek ez dituzte ezagutzen. Horrek gabezia salatzen du, oso esanguratsua da. Zerbait ez dago ondo. Euskalduna oraindik ez da euskal kulturaren kontsumitzaile pasiboa ere. Bila ez bazoaz, ez zaizu etorriko. Argia, esaterako. Nik badakit oraindik euskaldun askok ez dakitela Argia zer den. Gure amaren auzoko andreak Berria egunkaria existitzen ote zen galdetu zigun orain gutxi, haren semeari erreportajea egin ziotela-eta. Hainbeste urteren ostean ez zekien existitzen zenik ere. Hor gabezia handia dago. Euskalduna denak Berria zer den jakin behar du derrigor. Aurrerantzean, horrek izan behar luke gure erronka.

Zein izan dira Katamaloren arrakastaren gakoak?

Atera kontuak. Durangon 1.000 lagun bildu baino zazpi hilabete lehenago Laudiko kultur etxean 4 entzule izan genituen. Arrakastaren gakoak zeintzuk izan daitezkeen? Bat, ahoz ahokoa izan zela uste dut eta, bestea, diska atera genuela. Diskak bere hedapena izan zuen, jendeak entzun egin ahal izan zuen... Guk ez genekiela, Euskadi Gazteak eta beste irrati batzuek eurentzat hartu zuten, gustatu egin zitzaien eta asko jarri zuten, eta horrek jende askok ezagutzea ekarri zuen. Nabarmena den faktoreetako bat Gorka Urbizu, Berri txarrakeko abeslaria gurekin ibili zela da. Jende asko erakartzen du. Eta beste arrazoi bat, jende askok aipatu diguna izan daiteke: emanaldietan gauza zintzo bat ikusten zutela, benetakoa, eta iritsi egiten zitzaiela esaten genien hura. Baina, tira, arrakastaren neurria ere erlatiboa da... 1000 lagun arrakasta da? Guretzat bai, baina guk askotan esan duguna: arrakasta 20 urtean musika egiten jarraitu ahal izatea da. Gurea oso gauza puntuala izan zen, beste askok lortu duten bezala: Gu ta gutarrak-ek, edo Kirmenek eta Mikelek...

Poesia sozializatzea ez da lan erraza. Zuek lortu duzue.

Poesia eta musika uztartzea aspaldiko kontua da. EUTG-n Susa aldizkari bezala sortu zutenean, 80ko hasieran, Josu Landak-eta egiten zituzten horrelako gauzak. Guk musika talde bezala egin dugu, eta argi dago musika oso bitarteko ona dela mezuak, ideiak eta sentimenduak zabaltzeko. Agian, poesia hutsarekin zailagoa da, beste arreta bat eskatzen du, sakonagoa; hitzak bakarrik aurkezten zaizkizu eta zure ahaleginaren baitan dago hitz horiek ulertzea. Musikarekin pista asko ematen dira. Eta jende gaztearentzat oso formula erakargarria da. Guk ere “Hautsi da anfora” diskarekin deskubritu genuen Etiopia liburua. Musikak beste bultzada bat ematen dio poesiari, eta ez dauka bakardadean liburu bat irakurtzearekin zerikusirik. Gainera, argi dago, Gorka oso ona dela melodiak egiten, eta horrek garrantzi handia izan zuen. Eta egia da poesia sozializatu beharra dagoela, baina hori askoren artean egin behar da.

Euskal literatura zintzoa da?

Nik uste gure txikain denetarik dagoela. Badago poesia ildo bat berriro existentzialismora jo duena. Txillardegiren ildotik, badago filosofiarako eta gogoetarako poesia egiten duen jendea. Bagaude beste batzuk gogoeta soziala gehiago bultzatzen dugunak. Maitasuna eta heriotza izan daitezke poesiaren gai nagusi, baina beste era batera lantzen ditugu. Batzuek betiko modu klasikoan lantzen dute –gogoeta, denbora, espazioa... zentzu horretan-, eta beste batzuek maila sozialagoan. Narratiban berdin. Ez dago ikustea besterik: orain atera du Fermin Etxegoienek “Autokarabana” liburua, gaurko gaiei buruzko liburua, eta beste batzuek, Unai Elorriagak, adibidez, gaur eguneko gaiei buruz hitz egiteko metafora handi bat egiten du. Nik ikusten diot benetakotasuna euskarazko literaturari, eta idazleak gero eta gehiago ari dira errealismora hurbiltzen. Saiakera ere hor dago, oso gutxi aipatzen da, baina aspaldiko garaietan oso saiakera onak egiten ari dira hemen.

Idazlearena lan bakartia dela diote askok, baina zu ez zara batere sortzaile bakartia, gehienetan beste egitasmo batzuen partaide gisa aritu zara. Zergatik?

Gauza bat da norberak etxean, bakardadean sortzea. Nik uste, bereizi egin behar dela nork bere buruarentzat sortzea eta argitaratzea. Sortutakoa norbaitekin komunikatu asmoz publikatzea da literatura. Zeuretzat egiten baduzu, askatuko zaituelako edo barrukoak baretzeko... ondo dago, egin ezazu zeuretzat eta listo, ez daukazu beste inorekin konpartitu beharrik. Argitaratzea erabakitzen baldin baduzu oso lagungarria da zure ikuspuntua beste batzuekin partekatzea. Bestela, lehen esandako manikeismoan eta paternalismoan erortzeko arriskua dago, eta uste izatekoa norberak esaten duena dela egia absolutoa. Ze idazten dugunean askotan badirudi egia absolutuez ari garela. Jende askorekin lan egiteak apaldu egiten zaitu, asko apaltzen zaitu, eta beste perspektiba batzuk ematen dizkizu. Ez baduzu komunikatuko, hobe da ez argitaratzea. “nik niretzat idazten dut” esaten dute askok, ba nik askotan erantzuten diet, “ba orduan ez ezazu argitaratu”. Zuretzat idazten baduzu zuretzat gorde, publikatzen baduzu ez da zuretzat, eta kontziente izan behar duzu horretaz. Talde lana oso interesgarria da, ze, niretzat, aurrekoek egindakotik eta inguruan dituenengandik ikasteko prest ez dagoena ez da sortzaile interesgarria. Horregatik da, besteak beste, bertsolaritza hain aberasgarria, beste batzuekin batera egiten delako.

Ze ezaugarri behar ditu talde batek zu bertan eroso sentitzeko?

Gu normalean ideia komun baten inguruan bildu izan gara, ikuspuntu komun batzuen inguruan. Ni talde batean eroso sentitzeko jendearentzat diruak ez du lehentasuna izan behar; edozein publikoren aurrean eta edozein kopururen aurrean lan egiteko prest egon behar du; prest egon behar du kritikak jasotzeko; prest egon behar du bere borondatez ekimen jakinetan parte hartzeko, eta prest egon behar du, batez ere, entzuteko. Eta kulturaren ikuspuntu bera eduki behar dugu, hau da, kultura herritik herrira egin behar dela. Eliterako kultura egin nahi duen talde batean ez naiz sartuko.

Zer beharri erantzuteko sortu zenituzten BBK, Literatura Eskola, Literaturia...?

Sare baten ondorioz sortu genituen. Bihotz Bakartien Kluba txiripaz sortu genuen, baina herriz herri joan eta konturatu ginen bazegoela kezka berberak zituen jendea. Hausnarketa egin eta ondorio komun batzuek atera genituen denen artean, irakurketa komun bat egin genuen, eta pentsatu genuen idazle, irakurle eta eragileen artean zubiak egitea falta zitzaigula. Amildegiak estutu behar zirela. Horregatik antolatu genuen Literatura Eskola, Literaturia edo Ahotsenea dena. Irakurketa komun baten ondorioz, eta ikusten genuelako euskal kultura, gutxika-gutxika, gero eta zapalduago dagoela, eta gero eta aukera gutxiago dituela inguruko kultura handi horiei aurre egiteko. Eta, batez ere, ikasteko gogo bizia zegoen. Ikusten genuen hezkuntza araututik jaso genuen inputa, korpus hori guztia ez zela nahikoa, eta erreferentziak espainolak, frantsesak edo anglosaxoiak zirela. Batez ere, ez zirela gureak, eta gureak zirenak ez zirela nahiko eta oso zaharkituak zeudela. Pentsatu genuen ez badigute erakusten, bildu gaitezen eta erakuts diezaiogun dakiguna batak besteari. Eta horretan jarraitzen dugu. Bidea ez da agortu.

Kasualitatea da egitasmo horiek guztiak Larrabetzun ernetzea?

Kontua da, hori guztia sortu baino lehen, 2000. urtean literaturari eta irakurzaletasunari buruzko gogoeta egin genuela Iñigo Aranbarrirekin, eta geure burua motore izateko proposatu genuela. Iñigo izan zen zuzendaria eta hasierako urteetan ildoa markatu ziguna, baina motorea gu izan ginen. Kasualitatez Larrabetzukoak ginen, baina izan gintezkeen beste edozein lekutakoak. Ze, gaur egun, Literatura Eskolaren motorra ez da Larrabetzu bakarrik, beste leku asko ere badira. Larrabetzun Hori Bai gaztetxea dugu, eta garrantzi handia du horrek. Hemen gaztetxea beti ulertu izan da herrigintzara begira, politika egiteko erak ere beti bideratu izan ditugu herrigintzara. Gaztetxea ez da sekula barrura begirakoa izan, kanpora begirako gaztetxea izan da beti. Ekitaldi gehiago antolatzen ditug kanpora begira berrura begira baino. Kukubiltxo antzerki taldea ere herritik oso hurbil egon da beti... Eta urteekin kultura ulertzeko modu hori teorizatzen joan gara, eta orain badakigu kalean dagoela jendea eta kultura kalean dagoen jendearentzat egin behar dela. Herrian dagoen jendearentzat. Kultura herrigintzarako beste modu bat da. Beste bitarteko bat. Ez helburu ideologiko edo politiko bat lortzeko, baizik eta helburu kultural bat lortzeko. Oso kontuan izan behar dena da Larrabetzu oso herri txikia dela, 1.800 biztanle ditu eta gauzak egiteko errazagoa dela. Hiri handi batean egingo bagenu egiten duguna ez litzateke hain ikusgarria izango, baina herri txikia izanda, egiten dena ikusi egiten da. Eta errazagoa da eragiten. Herriko eragileekin lan egiten saiatzen gara, guraso elkartearekin, herriko liburutegiarekin, gaztetxearekin eta udalarekin elkarlanean gauzak egiten. Kukubitxo egonda, antzerkiarekiko badago zaletasun bat, bertsolaritzarekin gauza bera, dantzarekin gauza bera... Kultur adierazpen gehienekiko badago kezka, nahiz eta Larrabetzun ere beste herri gehienetan bezala kultur politika falta zaigun.

Kultur sistema kanonizatuak ez die zure beharrei erantzuten euskaldun gisa?

Ez da nahikoa. Euskarazko kulturgintzan ari den jendea bakoitza bere aldetik ari da, eta hori gabezia da gaur egun. Ez da zentralismo kulturala bultzatzea, baizik elkarren lan egitasmoak konpartitzea. Bakoitzak zer egin nahi duen eta nori eskaini nahi dion jakitea. Euskal kulturgintzan ari diren eragile asko administrazioari diru eske ibili dira urteetan, eskupeko eske, eta horren arabera egituratu dira eurak ere. Beste batzuek, aldiz, erabateko autogestioan saiatu dira, eta ezin izan dute goiko eragile horiekin harremanik euki diru kontuengatik, eta hori kristoren gabezia da.

Idazle gisa?

Idazleak egiten duena ezagutaraztea ez da bere lana bakarrik, bere lana ere badela uste dudan arren. Egoera normalizatuan akaso ez litzateke izan behar, idatzi egingo luke eta gero berak aukeratu zer egin: irakurle taldeetara joan ala ez, elkarrizketak eman ala ez... Hori egoera normalizatuan, baina gurea ez da egoera normalizatua. Ez politikoki ez soziolinguistikoki. Askotan ahaztu egiten zaigu hori, eta egoera normalizatuan dagoen kultura bati buruz bezala hitz egiten dugu geureaz. Euskarazko idazleen lanak gehiago zabaldu behar liratekeela uste dut. Kanona nork jarri behar duen ere denon artean adostu behar genukeela uste dut. Euskarazko idazle batek jaso dezakeen saririk handiena Espainiako Literatur Sari Nazionala izatea oso tristea iruditzen zait. Alde batetik, nik ez dudalako nire burua espainoltzat eta, beste alde batetik, badakidalako sari horrek ez daukala literaturarekin zerikusirik. Baina kanonaren gailurra hor da dago. Hori irabazten baldin baduzu euskaraz idaztetik bizi zaitezke, euskaraz idatzitakoaen itzulpenetatik, alegia. Oso tristea iruditzen zait, eta horri konponbidea eman behar zaiola iruditzen zait.

Eta literaturzale gisa?

Gauza bera. Dena da bat. Euskarazko literaturgintzan gauden eragileok irakurketa bateratua egin behar dugu. Nolako euskal literatura nahi dugun pentsatu behar dugu. Ze, bestela, beti egongo gara espainiarrek, frantziarrek edo kanpokoek ematen diguten oneritziaren zain. Eta hori ezin dugu onartu, niretzat behintzat ez du balio. Baina ikusten duzu: jendeak zoriondu egiten du euskarazko idazle bat Espainiako Sari Nazionala irabaztearren. Saria eta Nazionala. Saria da eta nazioa Espainia da, e? Hor saritzen dena da euskaldun zaren heinean espainola zarela, eta hori oso tristea da, batez ere literaturarekin zerikusirik ez duelako. Erabaki politikoa da. Sari politikoa da guztiz, barregarri uzten duena Euskadi Saria eta barregarri uzten dituenak hemen ematen diren sari guztiak. Ez dute ezertarako balio hemengo sariek, horiek ez dute aterik zabaltzen, ateak zabaltzen dituena beste sari hori da. Horrek esan nahi du beste batzuen menpe gaudela, kanpoko eragile batzuen menpe. Eta nik uste guk horri buelta eman behar geniokela eta eman geniezaiokela. Zein den formula? Uste dut bildu eta irakurketa komun bat egin behar dugula.

Gure kulturaz dugun ezezagutza aipatu duzu. Ezezagutza horrek ze eragin du euskaldunongan herri gisa?

Eragina oso nabarmena da. Imajinario bat sortzen digu horrek. Zer jaten dugun, zer entzuten dugun, zer janzten dugun, nola orrazten garen, zer pentsatzen dugun, gauzak nola ikusten ditugun... Horiek guztiak erreferentzia kulturalak dira, politikoak ere bai, baina, batez ere, kulturalak. Kultura espainiar, frantses eta anglosaxoitik egunero, minuturo, segunduro sekulako tsunamia jasaten dugu, uholde etengabea. Horrek elikatzen gaitu, horren arabera egiten gara. Hasi egiten ditugun txisteetatik, eta Espainiako Sari Nazionala txalotzaeraio. Dena. Eta hori asimilazio kulturala da. Eta asimilazio kulturalari ezin zaio erresistentzia hutsarekin erantzun. Horrek iraungitze data dauka. Kulturalki erasotutako herria da gurea. Kanpoko musika jasotzen dugu, kanpoko liburuak irakurtzen ditugu, kanpoko zinema ikusten dugu... Eta ni oso kontzietnte naiz horrek nigan duen eraginaz eta ondorioez. Bai nire eguneroko tabernako hizketaldietan eta bai nire bikote harremanean, denean eragiten du. Galbahe bihurtu behar dugu euskaldunok. Hori oso zaila da eta neurri drastikoak eskatzen ditu, baina agian hartu egin beharko dira.

Nola egin aurre kultur kolonizazioari?

Intsumisioa egin behar zaio eta galbahe bihurtu behar gara. Beldurgarria da jendearen erreferentziak zeintzuk diren entzutea; bere diskurtsoa egituratzerako orduan, pentsamendua egituratzerako orduan ze oinarri eta ze iturburu dituen jakitea. Iturburua izan daiteke Antena3 edo Radio Nacional de España, eta hori da pentsamendua, jakintza egituratzen duena. Hori oso larria da eta oso zaila norberagandik erauzten. Baina intsumisoa egiten hasi beharko dugu. Espainiako justiziari intsumisioa egiten hasi behar garen bezala, kanpoko kulturetako gauza batzuei erabateko intsumisioa egin beharko diegu.

Nazio politikoa eraikitzeaz asko hitz egiten da, baina nolakoa behar luke gure nazio kulturalak?

Ni ados nago Txillardegik esaten zuenarekin: independentzia lortuta askoz errazagoa litzateke. Baina ezin gara horren zain egon, hori berak ere esaten zuen. Gure kultur nazioa nazio politikoa baino askoz aberatsagoa da, baina era berean ez dakit ez ote dagoen berdin zatitua. Hala ere, gaur egun nazio kulturala eraikitzea nazio politiko-administratiboa eraikitzea baino errazagoa delakoan nago, dudarik ez. Baina, horretarako, nork bere aldetik lan egiteari utzi behar diogu, apalagoak izan behar dugu, belarriak jaitsi behar ditugu pixka bat eta albokoak esaten diguna entzuten ikasi behar dugu. Ikasten ikasi behar dugu. Ze, esaterako, Euskal Herria Zuzenean 12 urte dituen jaialdia da eta, hala ere, batzuek Euskal Herirko musika jaialdiak duela bi urtetik hona hegoaldean antolatzen hasi direnak direla esateko ausardia daukate. Horretan ikasi egin behar dugu, eta eskua ematen ere ikasi egin behar da. Eta gero egoa... Euskarazko kulturan egoak ebaki egin behar dira. H-rik gabe, baina egoak ebaki banizkio, hobea izango zen.

Egoera politikoak nola baldintzatzen du egoera kulturala?

Baldintzatzen du, politiko jakin batzuek kulturari buruzko euren diskurtsoa inposatu nahi izaten baitute. Orain bertan lehendakari denak esan zuen La oreja de Van Gogh Mikel Laboa bezain euskalduna dela, eta hori ezin da onartu. Baina bere hauteslegoan, seguru aski, eragin handia izango du, eta horrek desegin egiten du euskarazko kultur nazioa, guztiz. La Oreja de Van Gogh Donostiako taldea izango da, baina ez da euskarazko kultura. Ez dauka zerikusirik euskarazko kulturarekin: ez hizkuntzan, ez musikan, ez jarreran, ez ezertan. Eta euren lan esparrua ez da Euskal Herria. Euren lan esparrua, mundua izateaz gain, batez ere, Espainia da. Haientzat Euskal Herria ez da existitzen.

Beraz, politikoen diskurtsoak eragin izugarria dauka eta, gainera, Politiko-administratiboki zatituta egotearen eraginak eta kalteak nabarmenak dira. Gainera, nola oraindik proiektuak aurrera ateratzeko diru publikoaren zain jarraitzen dugun... Dirurik ez egoteak arlo batzuetan profesionalizazio eza dakar, eta hori ez da ona, ez dut esan nahi denok funtzionario bihurtu behar dugunik, baina lan egiteko gutxieneko baldintza batzuk behar ditugu, gure kultura sustatzeko jendea behar baita horretara buru belarri jarrita. Baina diru publikotik bizitzera ohitu gara, ez dugu jorratu, esaterako, mezenasgoa, diru laguntza pribatuetara jotzea, eta horrek asko zailtzen du nazio bezala egituratzea. Askotan, ikuspuntuz ere ez dugu nazio gisa jokatzen. Guk Literatura Eskola Larrabetzun sortu genuen baina sarea hasieratik Euskal Herri osokoa zen, eta gaur egun Euskal Herri osoan egiten dira eskolak. Hori delako helburua. Nahiz eta Literatura Eskolak, berez, ez duen azpiegitura edo finantziazio nahikorik, lekuan lekuan indarra eginda lortzen dugu zerbait txukuna egitea. Eta hori ere falta da. Faltako litzateke, adibidez, azkeneko hamarkadan sortu diren irakurlearen tarte guztiak biltzea eta elkarrekin zirkuito bat eratzea. Hala, idazleek eta irakurleek euskarazko literaturaren inguruan jarduteko zirkuito erreferentzial bat leukakete. Baina garrantzitsuena: kultura politikarik falta zaigu. Ez dago.

Guk daukagun tragedia handiena da 4 urtero karguetako pertsonak aldatzen direla, alderdiak eta ideologiak aldatzen direla karguetan, eta kultura horren menpe dagoela. Lau urtetik behin, hasi udaletatik Foru Aldundira eta Jaurlaritzara, Nafarroako Gobernura edo departamendura... pertsonak aldatu egite dira eta haien irizpidea ezartzen dute. Euskarazko kulturgilea horren pentzura dago, eta hori ezin da horrela izan. Euskarazko kulturan ari garen guztion artean hori gaindituko duen zerbait sortu behar dugu. Euskaldunari epe labur, ertain eta luzerako plangintza kulturala eskaini behar diogu. Geure buruari galdetu behar diogu: euskaldun bezala nolako kultura nahi dugu? Egin dezagun, baina ez dezala baldintzatu lau urtetik lau urtera agintean jartzen denak. Kulturalki normalizatzeko, hori gainditu egin behar dugu derrigor.

Autozentsura garaia bizi dugu?

Bai, betitik. Zu dirulaguntza batzuen menpe bizi bazara eta zure antzerki obra produzitzeko une horretan agintean dagoenaren oneritzia behar baldin baduzu... ba, igual gauza batzuk ezin izango dituzu esan. Eta hori ere oso onartua daukagun zerbait da. Baina ez luke hala behar. Zergatik ezin dut dirua emango didan hura kritikatu? Dirua ez da agintariarena! Nik kritika dezaket agintari batek edo alderdi batek daukan kultura politika eta, era berean, harengana joan eta gauzak porposatu. Nik hau proposatzen dut, uste dut euskal kulturarentzat ona dela, eta diru hau behar dut. Ezin dit ezetz esan ideologikoki bat ez datorrelako! Jarrera horrekin joan behar genuke administrazioetara eta instituzioetara. Instituzioak, berez, herritarren eskariak eta beharrizanak asetzeko daude. Agintean daudenei sarri ahazten bazaie ere, hor egoteagatik betebeharrak dituzte, kargu publikoek badituzte eskubideak ere, baina batez ere betebeharrak dituzte. Eta betebehar horiei erantzun egin behar diete, eta betebehar horien artean ez dago ideologikoki bazterketak egitea. Dirua esleitu behar denean irizpideak oso garbiak izan behar dira. Ahalik eta garbienak, eta kontsentsuatuak, baita proiektuak aurkezten dituzten horiekin ere. Autozentsura? Herri txikia gara eta, esaten duzuna esaten duzula jende asko mindu dezakezu. Baina, nik uste, ez mintzeko eretako bat gauzak ez pertsonalizatzea dela, pertsonari ez atakatzea, diskurtsoari baizik. Baina isildu, gauza asko isiltzen ditugu.

Poza ere isiltzen dugu?

Poza ere ezkutatu egin behar ei dugu! Lehengo batean Aingeru Epaltzak eta Andu Lertxundik esan zuten euskarazko prentsak bere buruari kritika gehiago egin behar liokeela, edo euskaldunoi kritika gehiago egin behar ligukeela. Baina nik uste dut kontrakoa dela: euskal kulturgintzan, euskarazko komunikabideetan eta euskal politikagintzan aurrera egin badugu geure buruari izugarrizko kritika egin izan diogulako da. Bestela ez genukeen aurrera egingo! Konformatuta erosotasunean erori ezkero, besaulkietan jarrita egonez gero ezin izango genuen orain arte lortu izan duguna lortu. Erresistentzia kulturala ezinezkoa litzateke. Euskaldunok pozik gauden momentuetan, euskaldun izateaz pozik eta harro gauden momentuetan, beti datoz kanpokoak egurra ematera. Badirudi ez dutela gu pozik egoterik nahi, eta euskaldun asko ere lotsatu egiten dira poza sentitzeaz. Bai, egoera politikoa eta kulturala oso latza da, baina pozik egoteko eta zoriontsu izateko eskubidea daukagu, eta horretaz ez dugu lotsatu behar. Poza agertzeak indar handia ematen digu. Beti triste agertzeak ez digu laguntzen. Kantugintzan eta adierazpen kulturaletan ere normala da tristezia eta etsipena agertzea, baina poza agertzeaz ere ez dugu lotsatu behar, nik uste beharrezkoa dela. “Ostondu sakon poza” kanta sortu genuenean su-eten garaia zen, eta kristoren poza somatzen zen gure artean. Baina bazeuden ahots batzuk esaten zutenak ez gaitezen hainbeste poztu. Zergatik ez? Guk pozik egoteko eskubidea daukagu beste guztiek bezala, eta pozik gaudenean agertu egin behar dugu. Pozik dagoen herri batek sekulako indarra du.

Gure kultura kultura handiagoen artean bizi da. Haien aldean ditugun baliabide murritzekin, nola egin kontsumitzaileentzat interesgarri hain kultura txikia?

Gure kultura inguruan ditugun eta, askotan, zapaltzen gaituzten kultura horien aldean, ez da oso diferentea. Euskarazko musikan egiten dena ez da beste inon egiten ez den zerbait. Euskarazko musikagintzan egiten dena ez dago globalizaziotik aparte. Euskarazko literaturan egiten denak badauzka berezko ezaugarriak, gure-gureak diren erreferenteak, Txinan nekez ulertuko lituzketenak. Baina ez dut uste hain diferentea denik. Orduan, beste kulturetako eskaintza erakargarria baldin bada, zergatik ez da izango gurea? Gure dantzari asko Alemanian daude, Ingalaterran daude, AEBtan daude. Euskal aktore asko Madrila joan behar ei dira aktore izateko. Han egiten dituzte filmak eta hemen ikusi egiten ditugu. Ez dut uste pobreagoak garenik. Nik Espainolezko literatura ez dut sakon-sakon aztertu, baina horretaz asko dakiten askorekin hitz egin dut eta gehienek esaten dute oso-oso pobrea dela gurearen aldean. Gure literatura, lozorroan geratzen ez garen bitartean interesgarria izango da. Euskal Herria alor guztietan oso gatazkatsua denez, literatura beti izango da aberasgarria, seguru. Gatazka dagoen lekuetako literatura eta sorkuntza lana beti da oso interesgarria. Leku horietan oso sentimentu kontrajarriak sortzen dira, eta horiek askatzen direnean sortzen dutena oso interesgarria da, eta eragin handia izaten du inguruko jendearengan. Gurea oso literatura interesgrria da beste batzuen aldean! Gertatzen dena da euskaldunak ez dakiela! Badaki bila joaten denak, baina gehiengoak ez daki! Bide Ertzeanek egiten duen pop-a La Oreja de Van Gogh-ena baino txarragoa da? Inondik inora ez! Bi musikak emango bazenizko alemaniar bati, esango lizuke Bide Ertzeanena askoz hobea dela. Baina ezezagutza handia dago. Jende askok ezagutzen du Bide Ertzean edo euskarazko ez dakit zer idazle, baina 800.000 hiztun horietatik oso gutxik. %10ak, antza. Eta erdal komunitatean zer esanik ez! Erdal komunitatearena oso mingarria da. Ze guk espainolezko kulturari buruz ia dena dakigu, eta eurek ez dakite ezer, askok ez daukate interesik, ez diete interesik piztu, eta ez daukate interesa pizteko asmorik. Euskal kultura alboko gelan balego bezala bizi dira, baina tartean dagoen horma oso zabala ei da eta ez ei da ezer entzuten. Oso tristea da.

Oraindik bada ezarritako eredua, administrazioa, agintea, “molestatzeko” gai den idazlerik?

Bai, eta hori oso nabarmena da. Urteetan agintean egon direnek idazle batzuk hartu dituzte kanon gisa, eredutzat. Eta beste asko baztertu egin dituzte guztiz, eta ez arrazoi literarioengatik edo kalitateagatik. Literaturaren bidez proposatzen zuten bizi ereduagatik, ikuskeragatik eta ideologiagatik baztertu dituzte. Oraindik jende asko dago sekula koktel instituzionaletara joango ez dena, ez baitituzte gonbidatuko; eta ez dituzte Frankfurtera eramango, eta... Ez dakit literaturak mundua aldatuko duen, baina eragina badauka. Eta idazleek idazten dutenak eragina dauka irakurtzen dutenengan, iritzia sortzeko balio duelako. Bernardo Atxagak berak urte pila bat eman ditu politikari buruzko hitzaldiak ematen eta iritzi bat sortzen, publikoki eskaintza politiko bate alde agertzeraino. Saramago bera ere azken urteetan ezagunagoa egin da iritzi politikoengatik kultural edo literarioengatik baino. Eta gauza bera gertatzen da unean uneko agintearen kontra egiten duten idazleen artean ere. Oso nabarmena da. Badaude asimilazio adibideak ere. Mikel Laboa hil zenean PSEko agintari batzuek entzun genituen “fue un gran poeta” esanez, inoiz idatzi ez bazuen ere... Baina Mikel Laboa euren terrenora eraman nahi zuten. Horrek esan nahi du Mikel Laboak egiten zuenak zentzu askotan min handia egiten ziela. Eta batzuek ez dute asimilazio hori onartu. Begiratu idazle kanonizatuen zerrenda, eta nabarmena da batzuk falta direla. Badira idazle batzuk idazten 30 urte daramatzaten arren, genero guztiak landu dituzten arren... inon agertzen ez direnak. Arrazoia ez da literarioa. Asimilazioarena oso jokabide azkarra da agintean dagoenaren partetik. Undergrounda dena asimilatu dezagun. Hor badago jende bat bere sortzaile lanetik bizi nahi duena, eta horretarako apustu batzuk egin behar dira. Bidegurutze batzuk izango dituzu aurrean eta zuk ikusi behar duzu zer egiteko prest zauden benetan asetzen zaituen hori egitearren. Argazkian norekin irteteko prest zauden. Batzuek edonorekin irteteko prest daude. Beste batzuek ez. Eta ez dauden horiek besteek baino askoz oztopo gehiago izaten dituzten sortzaile lan horretatik bizi ahal izateko.