1962. urteko Nafarroako Bertsolarien Txapelketan, honela jarri zioten puntua Ihabengo bertsolari Angel Aldaz Laseca-ri, Goizuetan egin zen ekitaldian, abuztuaren 19an.

Puntua: Arma ta trajiakin
zijuan gerrara
Aldaz : Bakia ekartzeko
etzegon lekura
lo egin nun probatuaz
ukul ta ganbara
zarrarentzako oso
asunto txarra da

Aldazek, Francoren ejertzitoan gerran ibilia izaki, hura zuen gogoan bakia ekartzeko etzegon lekura esan zuenean. Berdin-berdin esaten ahal zuen Erlijioa jartzeko biartzuen lekuan edo antzekoren bat.

Bakea edo erlijioa zeuden arriskuan. Bai bat eta bai bestea ziren arriskuan zeudenak Errepublika garaian. Agian bigarrena gehiago, askoz ere gehiago. Horrela pentsatzen zuen Nafarroako eskuin indartsuak. 1936ko hauteskunde orokorretan, Nafarroan eskuinak boto emaileen %70a erdietsi zuen, gainerako %30a, beste bien artean banatuz: PNVk %9a eta Frente Popularrak %21a.

Eskolatik espainiartzen

Ipar-mendebaleko Hegoaldeko Ibarrak deituriko eskualdean (Larraun, Basaburua, Ultzama, Anue, Lantz, Odieta, Atez, Imotz eta Gulina) eskuina are indartsuagoa zen, botoen %86,70a bildu baitzuen. PNVk, aldiz, %10,99a eta Frente Popular Navarrok %2,31a soil-soilik. Horra hor nola zeuden gauzak 12.001 lagun bizi ziren eskualde euskaldun honetan. Nafarroako eskualderik eskuinenetakoa zen hau, eta bizibidez, ia biztanleria guzia nekazaritzatik bizi zen.

Gerra hasi zenean, boluntario faltarik ez zen izan, ez erreketeetan ezta falangean ere. Bietara jo baitzuen gazte askok, nahiz politikaz herren samar ibili eta asko jakin ez. Hori ondoriozta daiteke soldadu basaburuarrek 1937ko apirilean igorri zituzten eskutitzetan behintzat (ikus ondorengo orrialdea). Hala ere, ideologiaz ez hainbeste, etxetik, eskolatik edo elizatik jaso zutena nabarmen ageri zaie euskaldun hauei. Horrela, eskolan hamabi urteak arte ibili zirenei espainiartuago zeudela antzematen zaie. Eskoletan lana nabarmen egin zen garai haietan; maisu falangistarik ez zen falta bazterretan. Aldiz, eskolara neguan soilik joaten zirenei eta erdaraz gaizki zekitenei, ez zaie horrelako isuririk nabari.

Iskiluekin Gernikan

Gernika sutan eta Nafarroako euskaldunak beren iskiluekin borrokan gudarien kontra. Eta ez Nafarroakoak soilik, ordurako Gipuzkoako euskaldun asko ere bai, behartuta batzuk, boluntario beste batzuk, han ari ziren Francoren alde, “Pues asi ayer emos llegado a esta muy contentos ya somos muchos vascos” idazten dio bere andreari 27 urteko eta hiru ume ttikiren aita beruetarrak, Santanderko frentetik, 1937ko apirilaren 27an, sarraskiaren biharamunean. Eta “vascos” horrekin euskaldunez, euskaraz zekitenez ari da eta ez euskal herritarrez.

Askok beren ezjakintasunean uste dutenaren kontra, Euskal Herrian 1936. urteko gerra gure arteko gerra ere izan zen. Are gehiago oraindik, euskaldun aunitz Francoren aldekoa zen tamalez, Angel Aldaz bertsolaria bezala, erreketeetan boluntario. Eta hala izaten segitu zuten gerratik itzuli ziren gehienak.