Ezagutzen duzu liburua, baina galerarik ez duen horietakoa zaizu. Ez diozu jabeari itzuli. Aukera duzularik, beste behin hartu duzu, orrialde bat iritzira ireki eta hitz etzanetan iltzatu zaizkizu begiak. Eta hiztunak ahoskatuko lukeen modua irudikatzen jardun duzu, zeure buruari ozen irakurriz:

Ohenton karihwatehkwen ne'e ayontati' niya'tewenhniserake tsi teyontenonhweratons. Akwekon enhskat tsi entitewahwe'nonni' ne onkwa'nikònra, tanon tenyethinonhweraton'ne onkwehson'a ne'akwekon skennen akenhake'. Etho niyonhtonhak ne onkwa'nikònra...

Argi bila, testuan barne segi duzu irakurtzen. Jakin guran. Orduan, ez da hiztuna ari, egilea baizik. Gidari izango duzu liburuko orrialdeetan zehar. "Gizonezko bat zaigu horrela mintzo. Alkandora iluna du jantzia, ile-mototsa, galtza-uhalak daramatza. Oholtzara igo da salto eginda. Zutik geratu da minutu batez, zalaparta baretu zain. Ni orduan ez nintzen konturatu Ernie Benedict zela, Ipar Amerikako Natibo Eskola Ibiltariaren sortzailea, Zuzenbidean honoris causa doktore Trentoko Unibertsitatean eta behin, zerupean egin zen meza jendetsu batean Joan Paulo II.a aita sainduari arrano luma eskaini zion gizona. Ez nau harritzen McGill unibertsitateko auditorioak hura ez ikaratzea. Begiak erdi itxi eta hitz egiten hasi zenean, behintzat, ez zuen ikaratu itxurarik".

Ernie Benedict hitz egiten hasi da. Aitzinakoen hizkuntza zenean, gaur egungo hizkuntza duen horretan. Haren hitzak entzun ahal izan ditugu, burmuina bete digute.

Ohenton karihwatehkwen ne'e ayontati' niya'tewenhniserake tsi teyontenonhweratons. Akwekon enhskat tsi entitewahwe'nonni' ne onkwa'nikònra, tanon tenyethinonhweraton'ne onkwehson'a ne'akwekon skennen akenhake'. Etho niyonhtonhak ne onkwa'nikònra...

Ohenton karihwatehkwen ne'e... "Ernie Benedict eskerrak ematen ari zen, labur, harmonia eta bakeagatik. Baina hori baino gehiago ere esan zuen. Kanien'kehá hizkuntzan -mohawk izenez ere ezaguna- hitz eginez denbora guztian, berak eta beste mohawk tradizional batzuek edozein ekitaldi nagusi -dela erlijio bilkura, jardunaldi politiko edo ospakizun formal-, baino lehen egiten dutena: esker ona berretsi zien landare jangarri eta sendabelarrei, urari eta basa animaliei, arbola, txori eta euria dakarren trumoiari... "Luzeak, konplikatuak, esanguraz betetako hitz haiek amets bateko musikak bezala egin zuten hegan audientzia aldera".


2001ean Spoken Here: Travels among Threatened Languages liburua argitaratu zuen Mark Abley kazetari kanadarrak. Aurten, gaztelaniaz irakurtzeko modua izan dugu galtzeko arriskuan diren hizkuntzei buruzko lan hau. Soziolinguistika arloan sarrera dukeen liburua da, baina, oroz gain, dibulgaziozkoa, egileak baliatu duen bidea kontuan harturik behintzat: bada kronika, bada erreportajea, bada bidaia, iritzia, elkarrizketa... Osagai guztien bitartez liburu bizia ondu digu Ableyk, galtzeko arriskuan dauden hizkuntzen ibilbidean barrena. Eta, beste jakingarri bat, guztiz nabarmentzekoa, hizkuntzak berak ez ezik, hiztunak, hizkuntza komunitateak ditu ardatz liburuaren autoreak. Horretan, gure Xamar dakarke gogora: "Geu gara hizkuntza bizia, geuk dugu jakintza hori eta geuk transmitituko dugu".

"Hizkuntzak era askotako arrazoiak medio gal litezke. Eritasunak, gerrak, genozidioak, zapalkuntza politikoa eta hezurrak txiki-txiki egiteko moduko zailtasunak: denek hil dute. Hondamendi naturalek neurri batean hil dute: ez-naturalek, askoz gehiago". Hala dio Ableyk, eta istorio-historia kontatuko digu...

"Kanada Ekialdea, ni bizi naizeneko parajea, ez da hortik libratu. St. Lawrenceko irokarrak (ibai handia jaitsiz 1535ean Jacques Cartierrek deskubritu zuen herria eta esploratzaileari ongi-etorria eman ziona bera), Cartier etorri eta hamarkada batzuetara desagertu ziren, seguruenera europar gaixotasunen guztiz mende egon zirelako. Mendebaldeko hemisferioko beste herri askok bezala, ez zuten inbasioaren kontrako inmunitaterik garatu. Ehun urte geroago, irokar konfederazioak gaur egun Ontario deneko populazio neutrala inbaditu zuen, arma berriz eta gorroto zaharrez horniturik. Bizirik irten ziren batzuek bat egin zuten konkistatzaileekin, baina hizkuntza neutrala urtu egin zen. Beothuk-ak (jatorrizko "azalgorriak", beren gorputzak eta etxeak okre kolorez apaindu zale zirenak) Ternuako kostaldean kokaturik zeuden irlandar eta ingeles kolonoengandik aparte joan ziren, zertarako eta barnealde mortuan goseak hiltzeko. Baliteke haien hizkuntza garatu izana milaka urteko isolamenduan; haren aztarna bakarra hitz zerrenda bakanak besterik ez dira, fidagarritasun handirik ez dutenak".

Ableyren esanetan, hizkuntza galdu horiexek dira historiaren biktimak. Hala ere, historian zehar, hiltzen diren hizkuntzen ondoan, haien lekua hartzen dutenak ditugu. "Maoria, afrikaans, hizkuntza erromaniko zenbait, zeinu hizkuntza asko, kreolera eta dialekto mordoa..., hizkuntza gazteak dira, denboran urrun daude beren jatorritik". Eta hizkuntzak oraindik ere sortzen direla jakinarazteko adibidea jarraian: Nikaraguako zeinu hizkuntza, laurogeiko hamarkadan, sortutakoa. Sasoi hartan, gobernu sandinistak haur gorrak bildu eta heziketa eman nahi izan zien. Ordea, nahia bai baina ahala ez, asmoa nola burutu ez zekitela, haurrek hizkuntza sistema propioa garatu zuten, eta helduagoei irakatsi.

"Gertakariok zirraragarriak izanagatik ere, askoz gehiago dira bestelakoak, hau da, kontinente guztietan gertatzen ari diren herri indigenetako hizkuntz galera erabatekoa. Kultura menderatzaileek indar magnetiko handia dute anbizio handikoen artean, hezigaitzengan, jakingura dutenengan, kontentagaitzengan..., gazteengan, hitz batean. Eta, Oklahoman edota Provenzan ikusia dugunez, ama hizkuntzak galdu egiten dira gazteriarik gabe".

Munduan batetik bestera dabil kazetari kanadarra. Eremu urriko hizkuntzen entziklopedia literarioa osatu du lan honetan. Taxonomia urri murritzak alboratu eta bide berriak ireki dizkigu, komunitate bateko halako eta halako hiztunarekin solasean. Berriketa sotil ederrok, bestalde, hizkuntz aniztasunari, berdintasunari, dibertsitateari buruzko oharrak eta pentsamenduak ditugu. Tartean, baita historiari dagozkion lekukotasun zehatzak ere: "La Roque Alric-eko biztanleak bi edo hiru halako ziren Joseph Allegre ume zenean. Ia seguru, proventzalera hitz egingo zuen etxean. Hala ere, eskolara joan zenean frantsesez ikasi zuen irakurtzen eta idazten. 1863an, Apt eta Carpentras barrutiko hezkuntza ikuskatzaileak zera idatzi zuen: 'Ez dut ezagutzen irakaskuntza patois-en egiten den eskola bat bera ere, eta, horrelakorik balitz, irakaslea larri gaztigatuko lukete". Alegia, urte askoan proventzalerak izan duen aurreiritzia bistaratuko digu Ableyk, patois izatearen aitzakian bazter utzitako hizkuntza, ", dialekto baldar bat, alegia, frantsesaren degenerazio ustela, ikasgelan entzuna izateko edo auzitegian ahoskatua izateko duintasunik ez duena".

Hamaika dira liburuaren ibilaldian ageri zaizkigun hizkuntzak. Asko, ezezagunak zitzaizkigun. Hizkuntza "txiki", "gutxitu", "gutxiagotu", "eremu urriko"... askotariko kalifikazioak erantsi dizkiete, finean hizkuntza diren arren, esperientzia itxuratzeko gaitasun berdina dutenak. Eta esango du Ableyk: "Giza hizkuntza guztiek dute gaitasun hori hori. Batzuek besteek baino hiztegi handiago dute, batzuek besteek baino soinu barietate handiago, baina bat ere ez da beste bat baino hobea. Hizkuntzek ez dute hierarkiarik. Haurrak hizkuntz aukera berdinak dituztela irteten dira amaren sabeletik: berdin da zein soinu artean hazten diren, berdin da zein silaba hasten diren zezeltzen, ongi menderatzen duten zeinahi hizkuntzatan adierazi ahal izango dituzte beren beharrak eta gurariak".
Horretan ari zen Ernie Benedict. Gogoan ditugu oraindik haren hizkuntzaren hotsak.

Ohenton karihwatehkwen ne'e ayontati' niya'tewenhniserake tsi teyontenonhweratons. Akwekon enhskat tsi entitewahwe'nonni' ne...