Erribera ezerk bereizten baldin badu Euskal Herriko beste ingurune erdaldunetatik, euskararekiko bizi duen urruntasun geografikoa, historikoa eta soziala da. Gizartean euskararen presentzia oso urria da, eta «Ley del vascuence»k ezarritako zonifikazioaren ondorioz, ez dauka inolako lege babesik edo erabilera ofizialik.

Euskara normal antzera entzuteko aukerak Erriberatik kilometro askotara daude. Ikastolako ama eta euskaldun berria den Axunek adierazi digun bezala, Iruñera joan eta haurrek norbait euskaraz entzuten dutenean, harrituta hurbiltzen omen zaizkio «ama, ama, horiek euskaraz ari dira hizketan» esaka.

Historiari dagokionez, Jabier Sainz Pezonagaren El euskera en la Ribera de Navarra bezalako liburuek eta ikerketek, euskarak Erriberan izan duen presentzia ukaezinean arakatu badute ere, badira bertan -Euskal Herriko beste zonaldeetan ez bezala- Erriberan ez dela inoiz euskararik hitz egin defendatzen dutenak.

Eta hala ere, oztopo guztien gainetik, euskarari bidea zabaltzen ari zaizkio Erriberan. Euskarak gure historia ezagunean inoiz izan duen euskaldun kopururik handiena eta azpiegiturarik sendoena du gaur egun Erriberan. Dinamika hau ordea oso ahula da oraindik; populazioaren oso portzentaje txikia da euskalduna, euskaraz eskolatzen diren haurren kopurua murritza da eta hizkuntzarekiko jarrera, oro har, oraindik ezkorra da.

Egoera soziolinguistiko berezi honek, beste hainbat eskualde eta egoeretarako baliagarri zaizkigun moldeak ezbaian jartzera behartzen gaitu. Esate baterako, emaizkiozue arrazoiak, Tuteran euskaraz zergatik egin behar duen galdetzen dizuen 14 urteko gazteari. Edo planteatu zein den hurrengo urteetan Tuteran lortu beharko genukeen hizkuntza helburua. Eta zer diote bertakoek?

Galdera horiek buruan abiatu nintzen, erabat egoera alegalean dagoen Argia Ikastolara, 12-16 urteko gazteei euskararekiko motibazioen inguruko hitzaldia ematera. Duela 21 urte sortua, bera da, bere 230 ikasleekin, Erriberan dagoen D ereduko ikastetxe bakarra. Eskualdeko ikasleen %2,1 hartzen du.

Ikastolatik kanpo oso harreman gutxi dute ikasleok euskararekin. Beraien artean, gutxi dira guraso edo aiton-amona euskaldunen bat dutenak -herena inguru, irakasleen seme-alabak barne-.

Ikastolako irakasle Pizti Larrañagak eta Edurne Garziak adierazi digutenez, gaur egun, ez dago Tuterako kaleetan euskaraz ari den gazte talderik. Are gehiago, euskaraz egitea arazo iturri suerta daiteke herriko hainbat gunetan. Adibide gisa: 13 urteko ikaslea, ziber gunean lagunarekin euskaraz ari zen txateatzen. Hori ikusita, gazte zaharragoa inguratu eta «como te vea otra vez chateando en euskara te doy de ostias» esan omen zion.

Egoera honetan, nola bizi dute euskalduntasuna ikasle gazte horiek? Horixe jakin nahi genuen, eta beraiekin hitz egiteaz aparte, galdera sorta anonimo eta irekia -erantzun prefabrikaturik gabe- banatu genien. Ondoren azalduko ditugunak, 12-16 urte arteko 43 ikasleetatik, bertan zeuden 38ren erantzunak dira -beraiek idatzita bezala jaso ditugu-. Alegia, adin horietako Erriberako ia gazte euskaldun guztiena.

«Zure ustez zergatik matrikulatu zintuzten gurasoek Ikastolan?» galdetu eta ia denek erantzun dute «euskara» edo «beste hizkuntza bat» ikas zezaten matrikulatu zituztela ikastolan; edo besterik gabe «gustatzen zitzaielako», «euskara bultzatzeko», eta abar.

Bakarrak aipatu du «Hemengo hizkuntza delako» eta bakarra izan da ere, motibazio instrumentalen bat aipatu duena: «Irtenbideak izateko».

Ikasle hauen artean bakanak dira etxean euskaraz egiteko aukera dutenak. Eta ikastolatik edo etxetik kanpo euskararen presentzia soziala hutsa da; Larrañagak azaldu digunez «ikastolak berak antolaturiko eskola-orduz kanpoko jardueraren bat, urtean zehar Ikastolak, AEK-k edo elkarte jakin batzuek antolaturiko euskarazko ekintza solteren bat, eta A ereduko ikasleekin batera euskarazko filmak ikusteko aukera -bertako zineman 150 bat gazte biltzen dira horrelakoetan-».

Euskarazko telebista da euskararekiko harreman biderik sendoena, baina adin hauetako ikasleen artean gehiago dira noizean behin ikusten dutenak, gutxienez astean behin ikusten dutenak baino. Herriko beste gazteek ikusten dituzten programak ikusi nahi dituzte gazte hauek ere. Heren batek, noizean behin Euskadi Gaztea entzuten du, eta hortik aurrerako euskarazko hedabideen kontsumoa erabat minoritarioa da.

Ikastolatik kanpo non/norekin egiten duten euskaraz galdetuta, erantzunek erabateko isolamendu linguistikoa islatu dute: bostetik batek esan du inoiz ez duela euskaraz egiten eta bostetik bik batzuetan baino ez dutela egiten (ikastolako) lagun batzuekin. Ingurune euskaldunagoetan bizi diren senideekin egiten dutela euskaraz erantzun dute seik.

Bostetik bik etxeko norbaitekin egiten du, edo aita edo amarekin (biekin bik baino ez), edo anai-arrebekin. Ikasle batek oso argi adierazten du egoera: «Ahizpak ikastola bukatu duenez, euskara ez ahazteko, berarekin».

«Zure ustez, zergatik hitz egin behar da euskaraz -hitz egin behar bada-?» galdetu eta ia denek «ez galtzeko, gero eta zabalduago egoteko, aurrera ateratzeko, salbatzeko...» moduko erantzunak eman dituzte.

Multzo txiki batek bestalde (zortzitik batek), ez du beharrezkotzat jotzen euskaraz hitz egitea, eta bakarrik «nahi dutenek hitz egitea» planteatzen du; alegia, «bakoitzak nahi duena egitea», nahiz eta hori esan ondoren, batek zehazten duen bezala «baina Tuteran ia ezin dugu egin». Erantzun solteen artean, bakarrak aipatzen du euskarak «hizkuntza ofiziala» izan behar duela.

Ez dakit gazte hauei zer erakutsi dieten soziolinguistikaz, baina, Tuteran eta Erriberan euskara gehiago egiteko zer egin beharko litzatekeen galdetuta eman dituzten erantzunak irakurrita, badirudi Txepetxen teoria buruz dakitela. Laburbilduz: jendearen motibazioa hobetzea, jende gehiagok ikastea eta dakitenek gehiago egitea.

Kalean sumatzen duten kontrako jarrera ere nabarmendu dute: «Jendeak euskara errespetatzea», «Fatxa gutxiago eta euskaldun gehiago». Ikastolaren egoera larria ere aipatu dute ikasleek: ikastola legalizatzea, diru-laguntza gehiago jasotzea, ikastola gehiago edo ikastola publiko bat sortzea bezalako eskaerak luzatu dituzte.

Euskarazko jarduera gehiago bi lagunek baino ez dute eskatu -gehientsuenek, oraindik ere, helburu hori urrutiegi ikusten dutelako?- eta bi bakarrik izan dira ezer ez dela egin behar erantzun dutenak.

Azkenik, jakin nahi izan dugu, euskaraz egiteko horren aukera gutxi izanik, zergatik ez duten euskaraz hitz egiten beren lagun euskaldunekin. Eta erantzuna oso sinplea da: Tuteran ez delako euskaraz hitz egiten. Aldez edo moldez horixe erantzun digute ia ikasle guztiek. Batzuek «ohitura» aipatu dute, beste batzuek «ez dakitela» zergatik baina beti horrela egin dutela, lagunekin biltzen direnean beti dagoela euskaraz ez dakien norbait...

Baina espero zitezkeen erantzun horietatik haratagoko arrastoak ere eman dizkigute erantzun batzuek. Esate baterako, euskaraz egiteak berak sor dezakeen beldurra: «Askok euskaraz entzuten bagaituzte gurekin harremanik ez dute nahi» erantzun digu 13 urteko neska batek eta adin bereko beste batek dio: «Kaletik fatxa asko dagoelako eta euskaraz egiten badugu jotzen digutelako». Lehenak izatearen bertigoa ere adierazi digu 16 urteko mutil batek erantzun honetan: «Denek gaztelaniaz hitz egiten dutelako eta ni izango nintzateke bakarra euskaraz hitz egiteko».

Ikasle hauek, noski, errazago egiten dute erdaraz, eta kaleko hizkera lantzeko aukerarik ez dutenez, oso maila formaleko euskara dutela aitortu digute irakasleek eta hori ere badela erdarara jotzeko arrazoi nagusietako bat. Horregatik, hizkera informala eta ahozkotasuna lantzeko beharra nabarmendu dute. «Hitz egiten dut, baina blokeatzen zarenean erdarara joaten gara beti» adierazi digu 14 urteko mutil batek.

Hizketaldian garbi geratu zen bestalde, etorkizuneko Erriberako euskara bertan zeuden gazte haiek, ikasle ohiek eta ondoren datozen ikasleek sortuko dutela.

Euskarak badu gune bat Erriberan. Txikia baina sendoa. Oso egoera zailean, euskararentzat prestigio soziala lortzen ari dena, eta etorkizunean Erriberan euskara hizkuntza bizia eta erabilia izan dadin sekulako ahalegina egiten ari dena.

Egoera horretan ordea, ekonomikoki erabat ezinezkoa zaie haur eta gazte horiek euskararekiko harremanak sakontzeko edo euskararen prestigio eta presentzia soziala handitzeko ekintza gehiago antolatzea. Guraso eta irakasleekin izandako hitz aspertuan ordea, ideia bat sortu zen; ez al litzateke posible, Nafarroako zonalde erdaldunetan hitzaldiak, emanaldiak edo era guztietako ekintzak antolatzeko «elkartasunezko funtsa" antolatzea; alegia urtean emanaldi bat doan emango luketen pertsona, talde eta erakundeen sare bat sortzea?