XXI. mendearen hasierako urte hauek ezin egokiagoak dirudite euskarari buruz pentsatzeko eta hausnartzeko. Batetik, orain badugu, duela hamarkada batzuk ez bezala, eskarmentu soziolinguistiko luzetxoa, non egindakoaren argi-ilunei sakon errepara baitiezaiekegu. Bestetik, ezin ditugu ahaztu azken hamarkadotan ingurune soziopolitikoan gertatu diren aldaketak, zeinek bizi-baldintza berriak ezartzen baitizkiete hizkuntzei.

Dena den, ez nator lerro hauekin berriz ere kea asmatzera, hizkuntza egoeraren gainean gogoeta ezin egokiak burutu dituztenak badirelako, gure artean. Adibidez, euskararen egoeraz oso balorazio kritikoa egiten dutenen artean Joxe Manuel Odriozola dugu, eta aitortu behar dut bat natorrela, oro har, han-hemenka berak azaldu ohi dituen kezkekin. Ondoko honekin, adibidez: "Euskal Herriaren arazoa ez delako arazo politiko hutsa, batez ere euskal kulturaren eta euskal identitatearen arazoa da, eta nik uste dut euskalgintzaren munduak ez duela beharko lukeen lekurik eta oihartzunik" (2004-11-28ko ARGIA).

Ados! Izan ere, Euskal Herriko erdaldun askorentzat »eta euskalgintzaren zurrunbiloan murgildurik ez dauden euskaldun batzuentzat ere» euskararen mundua ez da ia existitzen. Alabaina, mundu horrek, bere txikitasunean, badu zer erakutsi eta zer irakatsi. Komunikazio muga eta gabezi horiek ez dute batere laguntzen euskarak gizarte esparru berriak irabaz ditzan. Horretaz badugu zer pentsatu.

Nire egiten ditut, halaber, Odriozolak azaldutako beste hainbat balorazio, hala nola euskaldunaren bizimoduaz irudirik ezin gordinagorik erretratatzen duena: "Eta euskaraz bizi dena eta euskaraz bizi nahi duena alegia euskaltzalea da herri honetan arloterik arloteena, zapaldurik zapalduena".

Dena den, zalantza puntu bat sortzen zait Odriozolak euskararen jomugatzat zein erreferentzia hartzen duen ikusita: "Estatu-nazioak hizkuntza ere nazionalizatu egin zuelako, nazionalismoaren tresna bihurtuz, eta geroztik munduan hizkuntzek ez dute iraupenik eta garaipenik baldin eta etxe politiko bat ere eskaintzen ez bazaie. Burujabetza behar dute. Hau da, euskarak Euskal Estatua behar du".

Hemen ez dagokigu analisi politikoari ekitea, baizik eta hasita dugun hizkuntzaren gaineko gogoetari segida ematea. Baina, Odriozolaren hitzok zalantza bat sortarazten didate: euskararen geroa politikari estuki lotuz gero, gure hizkuntzak bizirauteko dituen aukerak ez lirateke gure etorkizun politikoaren menpe geldituko? Hori horrela, euskal estatu bat lortu ezean, akabo euskara? Badaezpada ere, ez ote genituzke asmo politikoak eta linguistikoak bereizi beharko? Eta, taktikoki begiratuta ere, ez lirateke indar ugariagoak bilduko euskararen defentsan, bi errealitate horiek erabat bereiziz gero?

Jauzi bat eginez, ikuspuntu akademiko teorikoagotik gure hizkuntza egoeraz kezkaturik aurkitu dugun beste egile bat Jone Miren Hernandez da. Egile horrek nazioarteko antropologiaren pentsamendu eta lan-ildo berrietatik hartu duen ideia bat heteroglosiarena da; homogeneotasun linguistikoari kontrajartzen zaion heteroglosia, hain zuzen: "Hizkuntza bakar »bateratu» baten ideia horri kontrajarriz, Bakhtinek sugeritzen du pertsona oro, benetan, boz multiplez eratua dagoela eta bozak estratifikatuak direla".

Hartara, heteroglosia formulazioaren eskutik beste kontzeptu batzuk ere agertzen dira, hizkuntzen mundua ulertzeko ate berriak irekitzen dituztenak: "... bilinguismoko eta/edo multilinguismoko egoerak obserbatzeko prismek bide eman behar dute espazio linguistikoa modu konplexuagoan eta sortzaileagoan ulertzeko, bai eta espazio linguistikoan gertatzen diren erlazioak eta fenomenoak era horretan aditzeko ere. Erronka horri helduz gero, noraezekoa da soziolinguistikako erreflexioen presuposizio eta kontzeptu oinarrizkoak berriro kategorizatzea..." (Hernandez: HIZNET ikastaroa 2004-2005: 6. irak.). Adibidez, Hizketa Komunitate kontzeptu ezaguna (Speech Community) Praktika Komunitatearen ikuspuntuarekin (Community of Practice) ordezkatzen da, eta code-switchinga crossingarekin.

«Boz aniztasun» horretan gure errealitate linguistikoa askoz hobeto kabitzen delakoan nago: hala euskara-erdaren binomioa, nola gaurko gazteek darabilten «euskañola»; edo etorkinek ekarri dizkiguten ele atzerritarrak. Ikusmolde teoriko berri horietan hiztunen eta kontestuaren arteko analisia behetik gorantz planteatzen da; harreman-dibertsitatetik abiatuta, horren eraginez joera homogenizatzaileak eta manipulatzaileak ukatuz. Homogeneotasun linguistikoak, aldiz, gizartean nagusitzen den definiziotik kanpoko beste hizkuntzak eta hizkuntza aldaerak ukatzen ditu; errealitatea oker omen dago!