Liburuak beti gogoratzeko tresnak dira. Mintzatzen gara iraganaz iragana delako gure oraina. Ez dago arrainik uhinen aparrean, arrain guztiak bizi dira uraren baitan. Gu iraganean bizi gara, ez daukagu beste orainik. Oraintxe bertan gertatzen ari dena errotzen da aurreko egunetan, aurreko urtetan, aurreko harremanetan... Beraz, egia da liburuak iraganean daukala erro bat, baina aldi berean egia da iragan horrek oraindik bizirik dagoen jendeari buruz hitz egiten duela. Liburuaren hasieran Virgiliori buruzko aipamenak daude eta garai bateko bizimoduari buruzko interpretazio bat dago, baina liburua bukatzen da ordenagailuaren pantaila txuriarekin. Liburuak gogoratzeko tresnak dira, baina gogoratzen den hori da oraintxe bertan bizi den jendearen plazerrerako, gogoetarako edo bere bizitzarako. Gertatzen dena da iragan hurbilaren kalitatea beti dela oso konplexua, orainarekin hain dago lotuta...

500 orrialdetako liburu batek ez dauka gai zehatz bat, korronteak eta azpi korronteak dauzka. Baina uste dut liburuek behar dutela azken egia bat. Eta nik horri poetikoa deitzen diot, esan nahi dut, munduari buruzko ikuspegi batekin lotutako zerbait. Mezu nagusiena dena esana dago une batean liburuan aipatzen denean "kantua beti doala musagana". Herrialde Miresgarriko Aliciak liburu honen mezua hauxe dela esango luke: maitasunaren bitartez bakarrik aterako garela gure infernuetatik. Hori da liburu osoa kutsatzen duen mezu orokorra. Horregatik dago maitasun istorio txuriena, urdinena edo idealena hasieran, horrek markatu behar duelako liburu guztiaren tonua. Egongo da gero hilketaren bat. Baina beti dago, hala eta guztiz ere, horren azpitik kontsolamendu bat.

Bai, horixe dagoela. Baina, uste dut, denon historia dagoela. Beti gogoratzen dut asko gustatzen zitzaidan aritmetikako ariketa bat, puntu laino bat deitzen zen. Ematen zizuten laino bat puntuz egina eta zuk atera behar zenuen zer lerro nagusi osatzen zuten puntu haiek. Esan nahi dudana da, seguru aski eta gainera inoiz baino gehiago liburu honetan, ez dudala erabili ezer lehen eskutik ezagutzen ez nuena. Esaterako, oso ondo ezagutzen dut aipatutako toki multzoa. Aipatzen baldin badut halako eszena batean metraileta erori zitzaiola guardia bati eta bere balak barreiatu zirela sukaldean kanikak bezala, hori da nik ikusia daukadalako. Beraz, honekin esan nahi dut, puntu guzti horiek, laino hori, hartuta daudela nire esperientziatik; esperientzia zentzu zabalean, ez da biografikoa. Izan daiteke nire anaiarena adibidez. Esate baterako, adoleszentziako eta beste garaietako nire lagun taldeak irakurtzen duenean, segituan ezagutuko ditu pertsonaiak. Baina, jakina, puntu horiek erabili arren, ni ez naiz joaten ekuazio nagusitik, nire biografiatik, erdiko marra horretatik, baizik eta hartzen dut puntu hau eta bestea eta horrekin osatzen dut halako ore bat. Oso interesgarria izan da liburu honetan ondo ezagutzen nituen elementuak erabiltzea, eta ez ezer literarioa, zentzu efektistan. Segituan ulertuko didazue: adibidez, zu aireportuan zaude eta hegazkina atzeratu dela ematen dute abisua. Nahi baduzu pentsa dezakezu ahots berezia duela pertsona horrek eta egin dezakezu halako fantasia bat ahots hori aireportuan entzunda. Ez dut horrelako elementurik erabili liburu honetan. Probatutako materiala erabili dut, ez material erabat sortutakoa.

Bi lerro nagusietatik mugitzen gara idazterakoan, bata profetikoa izango litzateke, gure artean askok egin dutena eta batez ere, Gabriel Arestik. Eta beste aldetik, bada gaur egun asko maite dudan irudi eta eredu bat Bocacciok Decamerón-en aipatzen duena. Berak kontatzen du Florentzian izurritea dagoela, eta jendea hiltzen ari dela, eta haiek ere beharbada hilko direla edozein momentutan. Hala kontatzen zuen, baina bitartean honela zioen: "Bil gaitezen etxe honen barruan, egin dezagun barre, konta ditzagun istorioak, esan ditzagun poemak, kanta dezagun". Pittin bat beste funtzio hori adierazten du, nolabait, heriotzari bizkar ematearena, heriotzari esanez bezala "egin ezak nahi duana baina gu bitartean dibertitu egingo gaituk". Liburu honetan izugarri ahalegindu naiz kontsolamendu hori ematen, batez ere, liburu guztia bilduz afektuz betetako giro batez. Hilabete honetan jasotako ideien eta iritzien arabera, uste dut jendeak hartzen duela atsegin hori. Liburua bukatu eta badirudi jendea ez dela gaizki gelditzen.
Behin ere ez dut hainbeste iritzi jaso liburu baten inguruan. Eta batzuk mindu bezala egiten dira liburuaren bukaeran Joseba pertsonaiak hartzen duen joera dela-eta. Zuk mila hari lantzen dituzu eta jendea min hartzen duen leku horretan geratzen da eta pentsatzen du hori dela nolabait adierazi nahi duzuna. Baina uste dut testuek, nireek behintzat, ez dutela horrela funtzionatzen.
Azken batean liburuak errebelatu egiten du, fotografian bezala, nork bere barruan duen alde ahula eta alde sendoa. Eta jende batek agian min hartzen du Josebaren jarrerarekin, baina agian beste batek Davidenarekin. Hori lotuta dago norberak barruan duenarekin. Testuak bakarrik sartu egiten zaitu beste testu batean; liburua nahastu egiten da irakurleak barruan modu batean edo bestean dituen mila kontu eta egoerekin.
Bestalde liburu honek badu kexu bat. Niri herri honetan beti egin dit enbarazu joera heroikoak, horrelakoak ez ditut batere maite izan; eta heroitasuna rock'n'roll-arekin lotzen denean, gomitagarria iruditzen zait. Joera teatrala, "geldi dezatela mundua jaitsi egingo naiz" esatea, iruditzen zaizkit halako ergelkeriak non ezin ditudan sufritu. Eta agian liburuan azalduko da nire fobia hori. Nire liburuetan John Waynek ez dauka lekurik. Esate baterako, musikan niri asko gustatu zaizkit rastafariak edo jazz musikariak, iruditzen zaizkidalako alaiagoak, errealagoak, sakonagoak... baina heavy metal eta bere kasakek buruko mina jartzen didate ikusi orduko.

Uste dut benetan galera bat dagoela. Askotan gu bizi garen mundu honetan ematen du mundua ez dela benetan pasatzen, betirako dagoela, baina bat batean golpetik ezkutatu egiten da, desegin balitz bezala. Uste dut hori gertatu dela Obabakoaken agertzen zen Obabarekin. Izango litzateke lehen Obaba, primitiboa, eta hura joan egin da. Nire interpretazioan Obaba hura antzinako munduaren azken agerpena baino ez da. Berezia da adibidez Napoliko Arkeologia Museoan nik neronek haurtzaroan ezagututako jostaketak ikustea: fogota, txorromorrota, txingota, kukuluxeta, tabak eta abar. Beraz, orain dela 2.000 urte umeek horrela jostatzen zuten, nire haurtzaroan ere jostatzen zuten, eta gaur egun ez dute jostatzen. Orduan, iruditzen zait, guk mundu horren bukaera ikusi dugula. Oraindik ere herrietan bada erabat joandako mundu baten azken muturra ematen duen jendea. Horri buruz pentsatzen hasi nintzen eta, esate baterako, oraindik ere esaten zaio golde erromatarra goldeari. Golde hura erromatarrek asmatutakoa zen. Beraz, Erroma orain dela 2.000 urtekoa zen, hemen orain dela 40 urte bazegoen... oso lerro zuzena dago bien artean. Nire bizitzako agian ideiarik emankorrena izan da, bat batean hemengo nekazal mundua antzinatasunaren lerrotik, poetikatik, ulertzea. Horretaz konturatu nintzenean izugarrizko mundu bat zabaldu zitzaidan. Ordura arteko nekazariei buruzko ikuspegi guztiak erromantikoak, kostunbristak... baina oso azalekoak eta oso ahulak iruditzen zitzaizkidan. Besteak berriz aukera ematen dit, liburuan bezala, etengabe latinoak aipatzeko, hitz egiteko baserriaz aldamenean Virgilioren kinta balego bezala.
Baina Obaba aldatu da eta oraingoa beste bat da. Liburu honetako pertsonaiak esaten du: "Ze polita zen!", baina jada bera beste toki batean dago. Obaban eskubaloi ekipo bat dago, bankuetxeak daude, kafetegiak daude, jendea lanera joaten da, ikastetxera joaten da, badago halako burgesia bat dagoeneko.

Bai. Ni oso egile zorrotza naizela esango dute agian. Eta zorrotza naiz lan egiteko momentuan. Baina behin liburua ateratakoan, oso deskuidatua naiz. Beste gidoi batzuk irakurri izan ditut, baina hau bereziki ona zen eta bereziki hurbilekoa. Hemen, etxean biltzen gara biok batzuetan pentsatzeko filma nola aurrera eraman, non egin, musika Juan Carlos Perezek egingo ote duen »nik hala nahi nuke». Irailean hasiko da errodajea.
Irlandan bi aldiz egon dira Esteban Werfell izeneko ipuinarekin film bat egitekotan. Baina ez da aurrera atera. Kasu honetan, Armendarizek, oso hurbiletik jarraitu dio eta hartu ditu bost edo sei ipuin oinarrizko. Kasu honetan oso fio naiz, uste dudalako bera oso ona dela eta ondo konpontzen naiz berarekin. Badaude gainera gauza batzuk asko laguntzen dutenak eta ez direnak beti esaten. Armendarizek oso ondo ezagutzen du gure mundua. Hitz egiten badiozu Juan Carlos Perezetaz eta azaltzen badiozu Itoizen kantatzen zuela, segituan esaten dizu ezagutzen zuela. Unibertso, planeta berdinean zaude eta horrek izugarri laguntzen du. Nik normalean hala egiten dut lan, nire planetako jendearekin, bestela zaila da.

Maitasunak, bizitzak bezala, baditu hamaika aurpegi. Azken batean maitasunaz hitz egitea da bizitzaren oinarrian dagoen zerbaitez hitz egitea, afektuaren munduaz, eta forma asko daude. Nik familiarrenak egiten zaizkidanak erabili ditut.
Esan dezaket oraingo honetan gaiari aurrez aurre heldu diodala. Gai honen aurrean gertatzen da pintore bati erretratu bat egiterakoan gertatzen zaiona, oso zaila dela. Argazkilariek ere badakite, hain zuzen ere ematen duelako munduko gauzarik arruntena eta errazena dela aurpegi bat ateratzea. Eta oso zaila da. Gai horiekin halaxe gertatzen da eta normalean oso istorio afektatuak izaten dira, batean autoreak erakutsi nahi du bera oso tipo gogorra dela... Nik ez nuen gaitik hainbeste urrundu nahi, ez nuen nire pose bat azaldu nahi, baizik eta gaiak pixka bat berak bakarrik hitz egin zezala. Nik ez nuen arrain hau kozinatu nahi nire saltsa botaz, nola egin baitudan askotan nire iraganean. Adibidez, Etiopian eta horrelako lanetan ageri dira "maiteko zaitut" eta era horretakoak. Nire gaztetasun oso mugitua, oso gautiarra nabari da horietan; baita ere oso gaztetasun itxia, arrisku handiko bizitza genuen orduan. Dantza gutxi eta bilera askoko mundu bat zen, eta bazegoen agresibitate bat gaiarekiko. Baina egilearen lanetako bat da gaiak hartu, irentsi, aztertu eta ateratzea.

Bat batean egoera erabat aldatu da. Gela honetan sartuta egon naiz egunak eta gauak. Orduak, lanak, koadernoak... uste dut idazteak duen arriskurik handiena dela, hain zuzen, burutik gauza gehiegi pasatzen direla eta burua erotu egiten da. Diziplina bat behar da. Eta oreka bati eustea ez da oso erraza. Niri esperientziak laguntzen dit. Liburua bukatuta izan dut horrelako horror vacui bat, ez dakizu nora joan. Bestalde, liburua bakarrik doala ikusi dut, jendeak hartu duela eta ni oso lasai nago alde horretatik. Pena hartzen dut oraindik ezin naizelako erabat libratu, itzulpena eta beste lan horiek ditudalako. Baina pentsatzen dut etorkizunean bizitza berri bat egongo dela. Ni beti horrekin nago: bizitza berri bat nahi dudan kontuarekin. Liberazio handia izan da.

Gertatzen dena da zaila dela. Segurutzat jotzen dut mundu hau bukatu dela eta gustatuko litzaidake izugarri Atxaga bukatzea eta izen aldaketarekin adierazi beste leku batean nagoela. Baina horrek bere arazoak planteatzen dizkizu. Asteasun bazen segalari bat urtero esaten zuena erretiratu egingo zela eta erretiratzetik bi urtera bueltatu egiten zen. Maliziosoek hori pentsatuko dute nitaz. Ideia nagusia hartu behar da ordea. Komunitateari egiten diodan promesa da laster beste idazkera eta mundu batekin ahaleginduko naizela eta mundu hau utziko dudala. Hori da funtsean zabaldu nahi dudan mezua, baina azkarregi zabaldu nuen. Uste nuen liburua orain bi urte bukatuko nuela, eta kalkulu osoa egin nuen hankaz gora.

Nik, idazle bezala, ezizena erabiltzen duten guztien tarteko bat eduki dut: pertsonaia bat. Nire inguruko jendeak ez nau ikusten irakurleak ikusten nauen bezala. Nortasuna ere seguru aski ez dute parekoa ikusten, badakite ez naizela Atxaga den bezalakoa. Askotan, anaiek-eta esaten didate bazkarietan-eta "ez hadi jarri Atxaga". Badago hor halako pertsonaia bat tartean. Horrek, nire iritzirako, orain galarazi egiten dit eta nahi nuke beste tonu bat hartu. Beti imajinatzen dut tonu berri hori lasaiagoa bezala eta baita umoretsuagoa ere. Gaztetan umore asko egiten nuen, eta gero ez dut idatzi apenas umorerik. Baditut ideia batzuk, liburua idatzi bitartean hartu nituenak, eta uste dut barregarriak direla. Ezin ditut esan ze hurrengo liburua izango dira.

Enbarazu handia egiten dit etengabe Mediterraneoa edo kasu honetan Atlantikoa aurkitzen duten pertsonek. Harry Potter zela-eta Bilboko egunkari batean "azkenean haur literaturak badu duintasuna" irakurri nuenean haserretu nintzen. Eta pentsatu nuen "ze jendaila hau!, honek lotzen du duintasuna dolarrekin eta milioika libra irabazi dituen liburu batekin". Ez dudanez irakurri, ez dut iritzi literariorik. Baina, hain da bistakoa »Maurice Sendar, Michael Ende edo Lewis Carroll bezalako izenak etortzen zaizkit burura», literaturaren historia umeentzat idatzi diren liburu eta ipuin zoragarriez beteta dagoela! Garrantzia izan dezake liburuak saldu eta zabalkunde bat izateak, eta gainera zabalkunde oso txikia badu oso kaltegarria. Baina hortik beste muturrera joatea... Hori litzateke esatea bezala Iglesias familiak azkenean eman diola duintasuna musikari. Alde horretatik kritikatu nuen, eta ez harrypotterismoa edo saltzea. Ez nau inkomodatzen bestearen luxuak; literaturan etxe asko, sail asko, lur asko, leku asko eta irakurle asko daude. Eta nor bere tokian jartzen da. Dirua irabaztea literaturarekin ez dago duintasunarekin lotuta. Uste dut Iglesiastarren adibidea denek ulertuko dutela. Batzuek esango dute ondo grabatuta dagoela eta musikari onekin jotzen duela. Baina niri berdin-berdin zait, nik ez dut erosiko bere disko bat behin ere.

Bai, hori da. Garrantzia izugarria du. Nik onak diren idazle asko ikusi ditut saltzen ez dutenak eta guztiei sumatzen diezu tristezia puntu bat. Jendeak pentsa dezake nik oso aise hitz egiten dudala, baina nik zazpi urte neramatzan ezer atera gabe, ez naiz zazpi urtetan lanean aritu, baina lau urte nahiko gogorrak igaro ditut. Pentsa ezazu lan horren ondoren liburua atera eta segituan zapuztuta geratzen bada. Gogorra da. Baina hori, beste gauza guztiak bezala, bere neurrian hartu behar da. Egia dago beti neurritan. Eta nork bere buruari ezarri behar dio neurria. Uste dut idazle askok sinatuko luketela saltzea bere liburuaren edizio bat edo bi. Nik kanpoan egiten dudan bezala, Ingalaterran edizio bat saltzen dudanean pentsatzen dut "ze ondo, badut hurrengo bat argitaratzeko modua". Azken batean horrekin nahikoa zait Ingalaterran. Adibidez, Augusto Monterroso nahiko hurbiletik ezagutu nuen. Bera zen ezagutu dudan pertsonarik zorrotzena. Behin esan zidan: "Ibili naiz Madrilen eta ez dut ikusi nire liburu bat bera ere. Soy un escritor desaparecido". Nahiz eta horrelako pertsona zorrotza izan, halako sistema intelektual umoretsuarekin, une hartan tristezia handia zeukan. Monterroso bezalako idazle batek pentsatuko zuen "nik halako ipuin politak idazten dizkiat, zergatik ez ditu jendeak irakurtzen", eta arrazoi guztiarekin. Gero irakurri dituzte, Juan Rulfo saria ere eman zioten.

Irudipena daukat dena zirriborratu egiten dela. Benetako ideiek edo ideia onek oso leku gutxi behar dute, eta gainera eraginkorrak dira segituan. Baina bai gure hizkuntzaren inguruan bai gure kulturaren inguruan bat batean ikusten dut toneladaka material. Benetan hau ote da soluziobidea? Edo hau ote da zirriborratze izugarri bat? Euskal Planaren inguruan eta euskararen inguruan esandakoak pozadera batera botatako txanponak bezalakoak dira. Bota txanpona, jarri belarria eta ezer ez da etortzen bueltan, ez dakit zer gertatu den ideia horiekin. Orduan onartu behar dut agian ez direla eraginkorrak. Nik Kulturaren Plana zela-eta bidali nuen kritika bat. Eta hor kasua zein den benetan izendatzea eskatzen nuen. Honekin esan nahi dut aipatzen dela zein garrantzitsua den gure kulturarako itzulpena eta ematen du ari garela izendatzen zerbait. Baina askotan erabat erretorikoa da. Ze gero itzultzaileak oso egoera txarretan ari dira lanean. Ari gara oraindik erretorika batean: jende guztia zintzoa da, denok oso jatorrak gara, euskara maite dugu denok... eta ez da horrela. Euskal idazleek garrantzi handia dutela esaten da. Baina gero... Ezagutzen dut Bartzelonako idazle bat eta hark esan zidan Gasteizera joango zela hitzaldi bat ematera eta ordainduko ziotela, eman dezagun, 200.000 pezeta. "Ze suertea! »esan nion nik» Nahiko nikek nik ere Bartzelonakoa izan! Nik lehengo astean eman nuen hitzaldi bat Gasteizen jende aurrean, eskola batean, eta etxera etorri nintzen gasolina neronek ordainduta». Zer gertatzen da? Zer tratamendu daukate benetan idazleek? Eta musikoek? Aurreneko lana da argitzea, kentzea hautsa eta erretorika, eta benetan zehaztea non dauden arazoak. Horretarako nahikoak dira bi folio.
Azkenean, noraino ematen zaio balioa Euskal Herrian euskarari eta euskal kulturari? Hori da galdera funtsezkoa, eta hori ere lotuta dago maitasunarekin. Esaten dugu, egia delako, maitasunagatik jendeak gauza asko egiten dituela. Eta aldiz, gabe, ez da ezer egiten. Ez badago baliorik, nik askotan Euskal Herrian ikusi dudan bezala, gertatzen da bizitza osoa Madrilen aurka egon ondoren bat batean hara joan eta Gran Via-rekin liluratuta geratu eta ondoren Euskal Herria txiki-txikia iruditzea eta harekin ezer jakin nahi ez izatea. Helduagoak, mundutarragoak, probatuagoak... izan behar dugu. Gure ikuspegi poetikoan gure hizkuntzak garrantzia handia du, gure buruak garrantzia handia du, eta kito, hori esan behar dugu. Hori pentsatzen duenak, komunitateari laguntza handia emango dio. Hori pentsatzen ez duenak, eta dena erretorika bat dela uste duenak eta Gran Viarekin liluratuta dagoenak, horrek ez du laguntzarik emango. Plan batek kontuan hartu behar du hori eta agintzen duen partiduari eskatu erantzun bat horri buruz.

Izango nuen egun kritiko bat. Nire bizitzan ez ditut krisiak uxatu eta askotan egon naiz nire inguruarekin krisian. Eta esaldi hori seguru aski une kritiko batean esandakoa da. Gertatzen da hemen presio gehiago duzula, jendea oso hurbil dagoela. Tolosan (Frantzia) edo Erroman ez da hala, zentzu batean, lasaiago ibiltzen zara. Beste aldetik, han ez daukazu hemen duzun garrantzia soziala. Hori une kritiko batean esandakoa da, baina ez dut uste horrela hitz egin behar dudanik.

Euskaldunok orain kontraerrelato batean gaude. Kristau berrien turkoak bihurtu nahi gaituzte eta beraz adarrak eta isatsa dauzkagu. Medemen kasuan ikusi zen nabarmen. Londresen Royal Festival Hall-en egon nintzenean antolatzaileak harrituta zeuden Espainiako enbaxadako inork ez zuelako azaldu nahi izan. Berlinen, enbaxadakoek protesta egin zuten ez zegoelako espainolik jaialdian. Eta alemanek esan zietenean, baietz, euskaldun bat bazegoela, haiek erantzun zuten, "ez, ez, guk beste espainol bat esaten dugu". Hori gertatzen da. Esan beharra dago hori estamentu ofizialetan gertatzen dela, eta badela beste jende mota bat, uste dudana, babestuko nauela.