Hegoalderantz azken megalitoen bidean

  • Euskal Herrian megalitismoa beti azaldu da mendiari lotutako fenomeno gisa. Arabako lautada, Kuartango eta Arabako Errioxako adibideak ezezik, euskal megalito abantzu guztiak mendialdean agertzen dira. Nafarroan mendia=megalitoa bikotea mantentzen bada ere, bada legea gainditzen duen salbuespena, aste honetan bisitatuko dugun Nafarroa Erdialdeko megalitotegia, hain zuzen ere.

2002ko apirilaren 28an
Inoiz baino beharrezkoagoak dira eskuin muturraren gezurrei
aurre egingo dieten hedabide independenteak

Hirurogeiko hamarkadan Artaxoako bi trikuharriak aurkitu zirenean, ikerketako uhartzea zabaldu zen bi norabidetan: alde batetik aipatu monumentuak menditik landa kokatzen ziren eta bestetik, euren arkitektura sarbidedun trikuharriena zen, harrizko ate zulatua eta guzti, mendialdeko trikuharri sinpletatik urrunduz.

30 urte geroago beste trikuharri berri bat aurkitu zen Nafarroako Erdialdean, Ziraukin, hain zuzen ere. Aitzibitako trikuharriaren ondoren beste trikuharri batzuk aurkitu dira Zirauki eta Mañeruko lurraldetan azken urte hauetan, garrantzitsuena Txarrakadiakoa izanik.
Handik amini bat urrun, Vianan, Longareko megalito bitxiak (hipogeoa) eta gure txangoan bisitatuko ez dugun Bardeetako Tres Monteseko trikuharriak osatzen dute orain arte Nafarroako Erdialdean eta Hegoaldean ezagutzen diren megalito bakanen zerrenda.
ZULODUN HARLAUZAKO TRIKUHARRIAK
Seinalizatutako txango labur bezain erraz honetan egitura eta kontserbazio beretsuko bi trikuharri ikusiko ditugu, Farangortea edo Ferrangortea bezala ezagutzen den inguruan.
Artaxoa herrian hasiko dugu gure txangoa, hemen kokatzen baitira orain dela hamabi urtera arte Nafarroako erdialde eta hegoaldean ezagutzen ziren trikuharri bakarrak. Haietara hurrantzeko aski izango dugu Artaxoatik Carrascal mendatera doan errepidea hartu eta Jerusalengo Ama Birjinaren komentu eta hilerriaren parean ezkerretara jotzea pista batean sartzeko. Pista honetatik eta seinaleak jarraituz, "Portillo de Eneriz" trikuharriraino kotxez iristeko parada izanen dugu. Aparkaleku ondoan, megalitismoari buruz informa gaitezke... gazteleraz jakinez gero, panoak gaztelera hutsez baitaude.
Jerusalengo Ama Birjinaren erlijiosoek 1960an aurkitu zuten "Portillo de Eneriz" izeneko trikuharriak Artaxoa eta Añorbe herrien arteko muga egiten du, hargatik A letra ikus daiteke buruko harlauzan zizelkaturik.
Hilobia harri eta lurrezko tumulu bikainaren erdian mantentzen da, bederatzi harlauzek ganbara lauki zuzena, ia poligonala osatuz. Beste sei harlauzek sarbidea osatzen dute. Hilobiaren bi elementu hauen artean, orain erditik bi eginda dagoen zeharka jarritako harlauza bat dago, obalatu antzeko zulogune batekin. Trikuharria eraiki zen garaian pieza hau harlauza zulatu bat izango zen, ganbararen atea hain zuzen ere, bertatik hildakoak hilobian sartzeko. Aise imajina dezakegu zuloa ixteko egurrezko atea edo harrizko pieza dotorea, (auskalo zein etxe, jauregi edo komentutan bukatuko zuen) izango zela, harriaren zuloan zehazki ahokatzen zena.
Trikuharri honetatik hurbil eta mendebalderantz, muino txiki bat begizta dezakegu. Bertan, aparkalekuko panoek diotenez, Farangorteako Neolito Aroko herrixka kokatuta zegoen. Beraz, baliteke herrixka eta trikuharriak garaikideak izatea, baina mementoz ikerketa sakonik ez da egin hau egiaztatzeko. Herrixka bordaz eta etxolaz osaturik egongo bide zen eta bertan harrizko tresnak aurkitu dira.
Oraingoan oinez, Portillo de Enerizetik eta berriro seinaleak jarraituz, eskuineko muinoa hegoaldetik zeharkatzen duen pista garbi batetik, hegoekialderantz abiatuko gara La Mina de Farangortea izeneko trikuharria kausitzeko asmoz.
La Minak eite handia dauka Portillo de Enerizekin erkatuz gero, ia monumentu bikiez hitz egin genezakeen. Kasu honetan, hamar harlauzek osatzen dute ganbara laukizuzena eta beste seik sarbidea. Aurrekoan bezala, hilobiaren bi elementu hauen artean harlauza zulatu bat dago, honen erdia baino pixka bat gehiago kontserbatzen delarik.
Ate gisa zulatutako harlauzaren fenomenoa megalitoetan Iberiar penintsula, Mediterraneoan, Frantzian eta Kaukason ere ikus daiteke, baina Euskal Herrian Artaxoako trikuharrietan eta Vianako hipogeoan soilik agertzen da, Ebro ibaitik biziki hurbil dauden lurralde lau hauetan. Bai estruktura eta bai kokapenak Euskal Herriko gainontzeko trikuharriekin alboratuz gero ezberdintasun nabarmena markatzen dute. Beraz, hitz egin daiteke bi komunitate ezberdinetaz, mendialdeko artzain komunitatea eta hegoaldeko lautadetakoa, Ebro ibaiaren bidez Mediterraneo aldetik zetozen korronteek eragindako nekazal komunitatea, alegia.

ZIRAUKIKO KASKEZUR TREPANATUA
Artaxoatik Ziraukirako bidea hartuko dugu azken hamarkadan aurkitutako bi trikuharri eder bisitatzeko asmoz, Aitzibita eta Txarrakadia. Hala ere Artaxoakoetan ez bezala, seinaleen faltak zailtzen du bi trikuharri hauen bisita.
Gares aldetik gatozela eta Zirauki herria pasa ondoren, errepidetik eskuinera sortzen den pista hartuko dugu. Pista hau Santiago bidearen zatia da, hain zuzen ere. Errepidearen paretik jarraituz eta zubi zaharra igarota, ehun metro aurreratu ondoren desbideratuko gara eskuinera sortzen den pista batetik. Berehala beste desbideraketa bat eskuinera hartuko dugu, pista jaisten hasten den tokiraino. Kotxea utzita, iparmendebaldean kokatuta dauden haitzetarantz igoko gara ahal dugun moduan, bide zehatzik ez baitago. Aitzibitako trikuharriaren harri mardulak berehala topatuko ditugu haitzen azpian.
Aldapan kokatzen den trikuharri bitxi honetan arkeologoek 100 ehorzketen hondarrak aurkitu zituzten. Baina aipatu beharreko aurkikuntza 71. kaskezurra izeneko pieza da. Ebakuntza baten bidez egindako zuloa erakusten duen kaskezurra da, hots, kaskezur trepanatua. Harrigarriena hezurraren erregenerazioa da, ebakuntzaren ondoren eriak bizitzen jarraitu zuen seinale, herren edo itsu gelditu arren.
Aitzibitako trikuharritik, behin kotxea berriro hartuta, Lizarrako bidean topatuko dugun gasolindegian buelta emango dugu. Zirauki aldera begira jarrita, gasolindegiaren bestaldetik Eskintza mendira iristen den pista hartuko dugu. Ur kanala igaro ondoren igoera hasiko dugu zigi-zaga eta ezkerralderantzko bigarren bueltan kotxea aparkatzeko unea iritsiko da. Aparkaleku inprobisatu honen ondoan dagoen atakatik hesia gaindituko dugu eta iparmendebalderantz igotzen hasiko gara, ahal dugun moduan, bidea ez baita zehatza. Hala ere, berehala bidezidor batek pistatik begiztatzen genuen lepora hurranduko gaitu. Lepo honetatik iparralderantz eta metro gutxira Txarrakadiako trikuharri dotorea topatuko dugu.
Alimaleko harlauzaz osaturik, azken urte hauetan indusketa prozesuan dago. Indusketa hauei esker argitu da estruktura aldetik sarbidedun trikuharria dela, Arabako Errioxakoen antzekoa. Baina aurkikuntzarik garrantzitsuena hezur kopuru handia izan da. Hauen kontserbazio onarengatik, ADN frogak egitea posible izango da, jasoko diren datuak aurrerantzean ikerketa handiagoetan erabili ahal izango direlarik, esaterako, bertan lurperatu zirenak zein etniakoak izan ziren jakiteko
Longarreko hipogeoa Vianan
Gure irteera borobiltzeko Viana aldera jo dezakegu, Longar izeneko monumentu bitxia bisitatzeko asmoz.

Vianatik 9 kilometrotara, Alto de los Bojesen kokaturik, 20 minutu beharko ditugu haraino iristeko. Seinaleak jarraituz eta Araserako bidea hartuta, 4,150. kilometroan desbideratuko gara ezkerretara igotzen den pistatik. Mahats eta almendrondoen artetik, Valverdeko haran estu aldera jaitsiko gara eta 4 kilometro aitzinatu ondoren, Vianako ur hartze zaharreraino iritsiko gara. Gaztelera hutsez informatu nahi digun panoaren alboan kotxea utzirik, oinez ekingo diogu monumentu aldera igotzen den patarrari. Kilometro bat ibili ondoren hilobiraino iritsiko gara.
Gaur egun, 1994.ean egindako zaharberritzeari esker, bitxikeri arkeologikoa bilakatzen duten bere ezaugarri arkitektonikoak miretsi ditzakegu. Buztin hutsean zulatutako lurrazpiko ganbara luze bat da, lehorrean jarritako harriz eginda. Barnean sartzeko harlauzez osatutako sarbidea igaro ondoren, Artaxoako trikuharrien sarrera oroitarazten duen 50 zm. inguruko obalatu antzeko zulogunea duen harria zeharkatu behar da. Ganbara estaltzen duten bi harlauzek 7 tonako pisua dute guztira eta sabaiari begira ikus daitekeenez, biek elkar ahokatzen zuten ezin hobeki.
Ezaugarri hauek guztiek monumentu bitxia eta bakarra bilakatzen dute, ez soilik Euskal Herrian, Longarrekoa, Kantabriako erlaitz osoko hipogeo bakarra baita

Informazio Praktikoa
Nafarroa Erdialdeko trikuharrien bisita egun osoko txango bezala gomendatzen dizugu, edozein urtarotan egin daitekeena. Goiz partean Artaxoatik hasita eta eguerdi bitartean Ziraukiko aldea bisitatuz, arratsaldea geldituko zaigu Vianako hipogeoa ikusi ahal izateko.
Artaxoako harresiak ederretsi ondoren, Gareserako bidean eta Mendigorrira iritsi baino lehenago, Andelos hiri erromatarra daukagu, Garestik hurbil dagoen Obanos herriaren inguruan Eunateko Andra Mari eliza, Nafarroaren erromanikoaren harribitxia, ahaztu gabe.
Garesetik Lizarra bitarteko ibilbidea Donejakue Bideak markatuta izango da eta behin Ziraukira iritsi ondoren, mereziko du bere kale estu eta aldapatsuen artetik galtzea. Zirauki inguruan Nafarroan hobekien kontserbatzen den erromatar galtzadaren 3,5 kilometroko zatia kokatzen da, Igusteko galtzada hain zuzen ere. Herriaren irteeran ikusten diren zubi eta galtzada "erromatarrak", aldiz, Erdi Aroan aldatu zituzten.
Aholku praktikoa: Ziraukira joanez gero, ez ahaztu bonbilak eramatea, herriaren sarreran dagoen San Cristobal sotoan Nafarroako ardoaz hornitzeko.

JATORDUAN:
ARTAXOA
Casa Arriaran. 948 364542
Asador el Cerco. 948 364074

ZIRAUKI
La Torre. 948 342089
VIANA
Bodegon Borgia. 948 645781
Casa Armendariz. 948 645078
Pitu. 948 645927

LO EGITEKO:
ARTAXOA
Hostal Asador El Cerco (logelak) 948 364074
VIANA
Casa Armendariz (Pentsioa) 948 446345

Azkenak
Iturengo arotza eta arte birziklatua

Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]


2025-07-25 | Julen Orbea
Bilbon euskara jira ta Bira

Euskara badago Bilbon, baina non? Eta zertarako? Nork sortzen du euskarazko kultura, eta nork sostengatzen? Galdera horien aurrean, udalaren azken urteetako erabakiei begira, argiago ikusten da euskara eta kultura bizirik nahi ditugunontzat kezkagarriak diren erabakiak hartu... [+]


Honezkero, hemen dago beherakada

Antropologo eta ingeniaria den Yayo Herrerok dioen bezala, datu bat da. Horren jatorria ulertzeko erraza den baieztapen xume batean laburbil daiteke: Lurra agortzen ari da.

Gaia konplexua da. Ikuspegi asko daude, interesak gurutzatzen dira, informazioa desinformazioarekin... [+]


2025-07-25 | Ana Morales
Esan barik ez doalako

Sasijakintsua, jakineza eta franco txikia: horiexek dira aurrekoan Gotzon Lobera jaunak, Bilboko kale batzuen izenak aldatzeko ekimenaren kariaz, Deia egunkarian zuzendu dizkidan epitetoak. Ez du nire izena aipatu, egia, baina neu izan naizenez urte eta erdi luzeko borrokan... [+]


Gizon heterosexualak eta literatura feminista: hausnarketa bat

Hasieratik argi utzi nahiko nuke ez naizela inolaz ere feminismoan, sexu- eta genero-teorietan ezta LGTBIQ+ komunitatearekin lotutako gaietan aditua. Gizon txuri heterosexual bat naiz, ezkertiarra esan dezagun, bere burua feministatzat hartzen duena (edo feministen aliatua,... [+]


Auzolanean ikastola eraiki!

Goizaldeko lehenengo eguzki-izpiekin batera zabaldu ditu ateak Kirikiño Ikastolak. Zapatua da, auzolan eguna. Parte-hartze batzordeko arduradunak irrintzia egin eta lanera bideratu ditu bertaratu diren ehundik gora partaide: “Hemen erronkak denonak dira! Aurrera,... [+]


Amasa-Villabonako EH Bilduri erantzuna

Amasa-Villabonako EH Bilduk argitaratutako idatziaren harira, hainbat adierazpen egin nahiko genituzke. Lehenik eta behin, argi utzi nahi dugu larrialdi klimatikoari aurre egitearen urgentzia ukaezina dela, eta horregatik, krisi honekiko dugun kezkagatik beragatik jartzen dugula... [+]


Irunen eskuin muturreko “auzo patruilak” sortu dituztela salatu dute

Hainbat talde "neonazik" azkenaldian Irunen zabaltzen ari dituzten mezuak salatu dituzte asteazkenean Harrera Sareak eta hainbat kolektibok herrian. Eskuin muturreko "auzo patruilak" antolatzen ari direla salatu dute, eta hauek jendearen jatorriaren arabera... [+]


Udal legearen kontrako epai euskarafoboa
Euskararen aurkako erasoa salatu dute 200 alkate eta udal ordezkarik, eta hizkuntza bultzatzeko konpromisoa berretsi

Euskalgintzaren Kontseiluak deituta, Espainiako Auzitegi Gorenak joan den astean ebatzitako sententzia salatzeko prentsaurreko bateratua egin dute Bilbon. Sententzia "euskal gizartearen eta euskal erakundeen borondate demokratikoaren aurkako eraso zuzena" dela... [+]


Alonsotegiko Udalari dirua itzultzeko eskatu dio Bizkaiko Aldundiak, iruzurra egin zenetik hamairu urtera

Egun EH Bilduren esku dagoen udalak ia milioi bat euro itzuli beharko lioke foru erakundeari, duela hamairu urte, EAJ agintean zenean, diru-laguntza bat ez zelako behar bezala erabili, baizik eta iruzurra egiteko, EAEko Justizia Auzitegi Nagusiak berretsi duenez. Eskaerak erabat... [+]


Ertzaintzaren 300 BMW ibilgailuen erosketan irregulartasun posibleak salatu zituen barne txosten batek

Eusko Jaurlaritzako Ogasuneko Kontrol Ekonomikoko Bulegoak barne txosten bat egin zuen Ertzaintzak jaso dituen 300 BMWen esleipen kontratuaren hainbat baldintza kritikatzeko. Ezarritako baldintzak zehatzegiak eta murriztaileegiak zirela salatu du ogasunak, eta horrek enpresa... [+]


Txosnetako “beto politikoaren” aurkako GKSren kanpaldiaren kontra oldartu eta lau pertsona atxilotu ditu Poliziak Gasteizen

Bi aste barru hasiko diren hiriko jaietan txosna jartzen utzi ez dietela salatzeko kanpaldia egin nahi zuten Gasteizko GKSk eta Etxebizitza Sindikatu Sozialistak, Andre Maria Zuriaren plazan. 20:30ak aldera, ertzainak oldartu egin dira kanpaldian zeudenen aurka, eta bi... [+]


Lotsa sentitzen dut giza generoko kide izateagatik

Milaka pertsonak modu aktiboan parte hartu dute, eta hala jarraitzen dute, XXI. mendeko holokausto telebisatu handienaren aurka protestatzeko, eta pertsona horiei errespetu eta miresmen handiena zor diet. Baina, gizateriaren zoritxarrerako, askoz gehiago dira, egoerarekin... [+]


2025-07-24 | Nicolas Goñi
Europan, oraingo sinplifikazioaren izenean, biharko bizitzak kaltetuko dira

Jarduera ekonomikoak sinplifikatzeko eta lehiakortasuna indartzeko aitzakiarekin, Europa mailan baita Europar Batasuneko hainbat estatutan ere, klima, ingurunea eta giza osasuna kaltetuko dituzten legeak biderkatzen ari dira 2024tik, askotan interes pribatuen lobbyen eraginpean... [+]


Sektore publikoan gurasotasun baimena luzatu eta seme-alaba bakoitzeko diru laguntza handituko duela iragarri du Jaurlaritzak

Eusko Jaurlaritzaren Familia, Haur eta Nerabeen V. plana aurkeztu du Nerea Melgosa sailburuak asteazkenean. Hamazazpi "trakzio-neurri berritzaile" jaso ditu planak, baina ez dute zehaztu noiz jarriko diren indarrean.


Eguneraketa berriak daude